POLSAM | POLİTİK STRATEJİLER ARAŞTIRMA MERKEZİ
POLSAM Kırgızistan Koordinatörü
K. Kemengeroğlu, 15 Temmuz 1896 tarihinde o zamanki toprak ayrımına göre Akmola bölgesinin Ombı ilçesi topraklarında doğmuştur.[1] Ataları Bayanaul’daki Sarytau’dan buraya taşınmıştır.[2]Kemengeroğlu babasının yol göstermesiyle Arapça ve Rusça öğrenmiştir. Öncelikle Ombi Cemaat Okulu ardından veterinerlik okuluna gitmiştir. Sonrasında ziraate olan ilgisinden dolayı Ombi Ziraat Okulu’na kaydolmuştur.[3] Okuduğu yıllarda yani 1915 yılında Omsk’ta Kazak gençlik örgütü “Birlik” kurulmuştur.[4] Genel olarak Ombi, Kazak aydınlarını bilgiyle yetiştiren, onları ötekileştirmeyen bir şehir olduğu söylenebilir. Burada 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında Alaş aydını siyaset ve maneviyat dünyasına girmiştir. Ombi şehrinde yayınlanan “Dala ulayat” gazetesinin resmi yönü, kralın ve kraliyet hükümetinin fermanlarını halka tanıtmak olsa da, pratikte Kazak halkının eğitimi yönünde işlemektedir. Çarın ulusal politikasını ve yabancıların yerleştirilmesi politikasını eleştiren “Omich”, “Sibirsky Vestnik”, “Zhizn Altaya” gazeteleri Ombi’de çıkmıştır. A. Bökeyhan bu gazetelerle yakından ilgilenmiştir. Aynı zamanda Ombi’nin Kazaklar gibi milletleri küçümsediği anların da olduğunu unutmamak gerekir. Koşke, “Kazak Tarihi” adlı eserinde şöyle yazmıştır: “Ombi civarında yaşayan Kazakların zaman zaman bir tane de olsa Rus okullarına çocuk göndermemesi, Ombi’de bağnaz bir çalışanın bulunmadığını göstermektedir.”[5]
1917 çifte devriminden Kazak aydınlarının hiçbirinin etkilenmediği doğru olduğu gibi, siyasi çalkantılarla dolu o yıllarda Kazak topraklarını kuzeyden vuran şoka hemen hemen tüm aydınların boyun eğmediği de doğrudur. Nisan 1917’de Kemengeroğlu, Akmola bölgesel Kazak komitesi adına (yani Ombi’den) Dinshe Adilul eşliğinde Akmola’ya geldi ve bölge Kazak komitesinin açılışını yapmıştır. Kazak komitesinin kurucuları, Akmola şehrinde bazen medresede, bazen de şehir idaresinin evinde bir araya gelerek, halkı çalkantılı zamanların zorluklarından nasıl kurtarabileceklerini tartışmışlardır. Koşke, Saken’in[6] Akmola’da başlattığı “Genç Kazak” örgütünün çalışmalarına da katılmıştır. Ancak Ağustos 1917’de Koşke, bölgesel Kazak komitesi ile bölge Kazak komitesi arasında bazı konulardaki anlaşmazlıklar ve “Genç Kazak” liderliğinin Alaş Orda’dan uzak durma kararı sonrasında Akmola’dan Ombi’ye doğru yola çıkmıştır. O yılın sonbahar ve kış aylarında Kemengeroğlu, Ombi’nin Akmola bölgesinde Alaş parti komitesinin açılışına katılmıştır. Böylece o komitenin üyesi olmuştur.[7]
Yaş itibariyle yirmi yaşın biraz üzerinde olan Koşke, mücadeleden ve arayıştan kurtulamamıştır. İrtiş’in sol yakasında, Ombay yakınındaki Karjas köyünde çağdaşlarıyla buluştu ve geleceğe dair bir plan yapmıştır. 1915-16’da Karjas’ta gizlice buluşurlardı ama şimdi açık bir toplantı düzenlediler. Karjas’taki toplantılar sonucunda örgütün “Genç Yurttaş” gazetesi çıkarıldı ve bu yayın 1918-1919 yıllarında Alaş Ordası’na milli birlik çalışmalarında önemli destek sağlamıştır.
Görsel 1: Koşke Kemengeroğlu
Kemengeroğlu, 1918’in sonunda ziraat okulundan mezun oldu. 1919 yılında Akmola Oblastı (Ombi) Azınlıklar Dairesi Halk Maarif Dairesi’nde okutman olarak göreve başlamıştır.[8] Aynı yıl 1919’da Koşke, Ombi Politeknik Enstitüsü’ne girmiştir. Burada sadece ilk yıl okumuştur. 1920’de Koşke, Akmola bölgesinin (merkez – Ombi) Petropavl (Kızıljar) ilçesinde öğretmen olmaya davet edildi. 1918-1919 yıllarında editörlüğünü yaptığı ilk Kazak gençlik gazetesi “Jas Gajam” bu şehirde yayımlanmıştır.[9] 7 Aralık 1920’de Kazakistan Cumhuriyeti’nin Sibirya Revkom’daki komite, Sibirya Tarım ve Üretim Enstitüsü yönetimine 121 numaralı özel bir mektup göndererek Kemengeroğlu ve Seyitulin’in tıp bölümüne kabul edilmesini talep etmiştir. Kemengeroğlu onay mektubu yazarak bölüme kaydolmuştur. 21 Ağustos 1924’te ise Kemengeroğlu, üçüncü kursu tamamladıktan sonra Orta Asya Devlet Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne geçmek için başvuruda bulunmuştur.
1924 yılında Türkistan Cumhuriyeti’nin merkezi Taşkent’e taşınmıştır. O sırada Ak Jol gazetesinin editörlerine yazdığı bir telgraf içerisinde derslerini tamamladığını dair bilgi vermektedir. O dönemde Alaş aslanları Türkistan’da basın ve eğitim alanında çalışmakta oldukları görülmektedir.[10] “Ak Jol” gazetesinin sayfalarında yeni dönemde milletin ve ülkenin nasıl kurtarılacağına dair yazılar sıklıkla yazılıyor, yazarlar Merkez ile Cumhuriyet arasındaki ilişki sorununu açıkça dile getiriyordu.[11] Kemengeroğlu, buraya (Taşkent) yerleşen Alaş aydınlarıyla yakın ilişkiler kurmaya başlamıştır. Alihan, Ahmet, Mirjakyip ile Ombi’de başlayan tanışıklığı ve manevi yakınlığı artık daha da canlı hale gelmiştir. O dönemde Ahmet ve Mirjakyp Orynbor’da[12] çalışıyorlardı, Alihan Bokeyhan ise Moskova’daki “Kunchykis” yayınevinin Kazakça bölümünde çalışıyordu. Taşkent’te Koşke ayrıca Dosmukhamedoğlu, Muhtar Auezoğlu, Mağcan Cumabayoğlu, Jusipbek Aimauytoğlu, Abdolla Baitasoğlu, Daniyal Iskakoğlu ile etkileşime girdi. Koşke’nin atının başını Türkistan’a çevirdiği dönem ise ünlü “Alka” programının[13] okuyucular arasında geniş çapta tartışıldığı döneme denk gelmiştir. Bu program Koşke’nin yazma ve edebiyat idealiyle uyum içindeydi. Koşke’nin 1926 yılında yayınlanan “Kurgu Hakkında” makalesinde sistematik ve kapsamlı bir şekilde “Alka” idealinden bahsettiği bilinmektedir.[14] Kemengeroğlu’nun yaşamının Taşkent dönemi onun yaratıcılığına ilham kaynağı olmuştur. Omsk’ta başlattığı “Kazak Tarihi” konulu araştırmasını tamamlayarak Doğu Halkları Yayınevi’ne sunmuştur. 1925 yılında yazarın “Eskiden Ezilen Milletler” ve “Kazakça-Rusça Çeviriler (Sözlük)” adlı bilimsel eseri bu yayınevinde yayımlanmıştır. Sözlük içerisinde önemli olan kelimeleri dile getirmek yerinde olacaktır;
“аласылы (кредитор), артыс (нагрузка), аударыс (переворот), бересілі (должник), бірік (коллектив), білдіргіш (справочник), үлдірік (плёнка), үнемші (экономист), ортақшыл (коммунист), ортақшылдық (коммунизм), құрама (федерация), құралық (календарь), сәрсендеме (гимнастика), заман хат (мемуары), делегей (центробежный), шендестіру (антитеза), шығарғыштық (творчество), дәуірлес (современник), әріптес (соученик), тартым (конъюктура), дерексіз даналық (метафизика), шама тілі (математика), тек мүше (элемент), жермай (керосин), жан жүйесі (психология), тіл қисыны (стилистика), әуез өнері (музыка), адамшылық (гуманность), тәжірибақана (лаборатория), тетік (механизм), тетік күш (механическая сила), тетік ғылымы (механика), жауапкер (ответчик), шаңдақтық (тычинка), зейіндеме (рассуждение), салт-сая (идеология), саудагершілік (коммерция), сылау (массаж), керкету (регресс), кездеме (мануфактура), кеңсешілдік (бюрократизм), келістік (гармония),
мәжілісқат (протоколзаседания), мұқам (жаргон), мұқыр (дезинфекция), алас (дезинфекция)
alasyly (kredıtor), artys (nagrýzka), aýdarys (perevorot), beresili (doljnık), birik (kollektıv), bildirgish (spravochnık), úldirik (plenka), únemshi (ekonomıs), ortaqshyl (komýnıs), ortaqshyldyq (komýnızm), qurama (federasıa), quralyq (kalendar), sársendeme (gımnastıka), zaman hat (memýary), delegeı (sentrobejnyı), shendestirý (antıteza), shyǵarǵyshtyq (tvorchestvo), dáýirles (sovremennık), áriptes (soýchenık), tartym (konúktýra), dereksiz danalyq (metafızıka), shama tili (matematıka), tek múshe (element), jermaı (kerosın), jan júıesi (psıhologıa), til qısyny (stılısıka), áýez óneri (mýzyka), adamshylyq (gýmannos), tájirıbaqana (laboratorıa), tetik (mehanızm), tetik kúsh (mehanıcheskaıa sıla), tetik ǵylymy (mehanıka), jaýapker (otvechık), shańdaqtyq (tychınka), zeıindeme (rassýjdenıe), salt-saıa (ıdeologıa), saýdagershilik (komersıa), sylaý (massaj), kerketý (regress), kezdeme (manýfaktýra), keńseshildik (búrokratızm), kelistik (garmonıa), májilisqat (protokol zasedanıa), muqam (jargon), muqyr (dezınfeksıa), alas (dezınfeksıa)”[15]
Sözlük yazarlarının[16] pek çok yeni isim kazandırması, Alaş aydınlarının terminoloji oluşumunda yönlendirmelerini desteklediklerini ve bu isimlerin yaygınlaştırılmasıyla ilgilendiklerini göstermektedir. Koşke, Taşkent’te kaldığı süre boyunca Kazakça 2 kitaplık “Avrupalılar için Ders Kitabı” yazdı. Bunlardan ilki 1928’de Taşkent’te, ikincisi ise 1929’da Kızılorda’da yayınlanmıştır. Ayrıca veteriner hekimliği ve tıp alanında uzman olan Koşke, doğa bilimleri ve tarım bilimleriyle ilgili makaleler yazmış ve “Kimya” ders kitabının çevirisini yapmıştır.[17] 1926 yılına gelindiğinde ise Orta Asya Üniversitesi ve Türkistan Askeri Okulu’nda ders verdi. İki yıl üniversitede çalıştıktan sonra Kemengeroğlu ciddi olarak bilime odaklanmak istiyordu. Bu yıllarda Türkçe ile ilgilendi. 23 Ekim 1928’de Koshke, Şarkiyat Fakültesi Türkiyat Bölümü’ne yüksek lisans öğrencisi olarak kabul edildi. Bu fakültede şu konular öğretilmektedir: Türkistan ve komşu ülkelerin ekonomik coğrafyası, Kazak halkının tarihi, İngiliz dili, Özbek dili, Özbek belgelerinin okunması, Kazak dili, Türkmen dili, Kazak halk sözlü edebiyatının anıtlarının okunması, Tatar dili, Orhon yazıtlarının dili, Uygur dili, Müslüman Doğu Tarihi, Arap dili, Fars dili, Türkistan Etnografyası, Müslüman kanunları, İslam araştırmaları, Doğu kaligrafisi, Eski Doğu Tarihi, Dilbilime giriş, Ekonomi Politik vb.[18]
Arşiv verilerine göre Mayıs 1929’da düzenlenen imla konferansında E. Ömeroğlu, K. Jubanoğlu, K. Kemengeroğlu kesin bir görüş bildirerek Avrupalı bilim adamlarıyla dil üzerinde tartışmıştır.[19] Kemengeroğlu 1924-30’da yalnızca Taşkent’te çalışmadı. Orayı geldiğinde Orunbor, Kızılorda, Semey, Çimkent şehirlerine çeşitli iş gezilerine çıktı ve bu şehirlerdeki yazarlarla iletişim kurmuştur. Arşivde tutulan notlarında şöyle yazıyordu: “Yaz tatillerimde kıra çıkıp kımız içerek rahatlamak gibi bir alışkanlığım var“[20]. 13 Ekim 1930’da Kemengeroğlu, “Sovyet hükümetine karşı eylemlerin faili” olduğu yönündeki asılsız suçlamayla hapsedildi ve daha sonra Taşkent’ten Almatı hapishanesine gönderilmiştir. 2 yılını Almatı hapishanesinde geçiren Kemengeroğlu için Milli Güvenlik Kurulu arşivinde: “10 aydır cezaevindeyim. Ceza Kanunu’nun 58. maddesinin ІІ-7 maddesiyle haksız yere suçlanıyorum… Bildiğiniz gibi solucan hastalığım alevlendi bile. Denetlenen tıbbi komisyon böyle bir sonuca vardı. Lütfen en azından bana bir makbuz verin ve tedavi olmama izin verin” diye yazmaktadır.[21] 1932 yılının Nisan ayı sonuna kadar Almatı hapishanesinde kalan Kemengeroğlu için mahkeme 20 Nisan’da 58. maddenin 10. ve 11. bentleri uyarınca “vatana ihanet” suçlamasıyla tutuklu kaldığı süre de dahil olmak üzere 5 yıl hapis cezasına çarptırıldı ve sınır dışı edilmiştir.[22]1935 yılında sürgün hayatı biten Kemengeroğlu, Ombi’de yaşamaya başlamıştır. Ardından tekrar tutuklanan Koşke, Ombi’de bulunan hapishanede 3 ay kalmıştır. Ombi’de bulunan araştırmacı Samosudov şöyle demiştir: “Kazakistan’ın siyasi ve halk figürü Turar Ryskulov ile temasa geçtiniz. Ve Ryskulov ile bir dizi Sovyet ve parti çalışanı, eski Alaş Orda üyelerini birleştirmeye çalışmakla suçlandı”.[23]82 kişinin tutuklu bulunduğu hapishanede 62’si idam edilmiştir. Kemengeroğlu’nun akıbetine gelince, 16 Kasım 1937’de UNKVD üçlü yönetiminin kararıyla, adı geçen kurumun 3. dairesinin 7396 sayılı soruşturma davasının sonucuna göre idam mangası tarafından idam cezasına çarptırıldı, suçlamaları kabul etmemesine rağmen, “Sibirya’da Sovyet hükümetine karşı yıkıcı ayaklanmalar düzenlemeye çalışan milliyetçi bir örgüte liderlik etmek” suçlamasıyla yargılanmıştır. Ceza 17 Kasım’da onaylandı ve 21 Kasım’da infaz edilmiştir.[24] 17 Ağustos 1957’de Kemengeroğlu, Sibirya Askeri Bölgesi Askeri Mahkemesi tarafından beraat etmiştir.
Kaynakça
«Алқа» бағдарламасы. ҰҚК архиві, № 78754-іс, 7-том.
«Еңбекші қазақ» газеті, 1926 жыл, 1 желтоқсан.
Seçilen komitenin başkanı
Дерек РФ ООФҚК архиві қорынан алынды.
Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тарихынан. Мәскеу, 1924.
Қамзабекұлы Д. Руханият. Алматы: Білім, 1997.- 272 б.
Лебедев П. Химия. Жеті жылдық мектептің 5-ші, 6-шы жылдарында оқылатын кітап. Аударушы Кемеңгерұлы. – Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. -228 б.
Нұралытегі Қ. Садуақас Шорманов. «Дауа» газеті, 1993 жыл, № 2.
Омбы облыстық мемлекеттік архиві. 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 11-бет.
ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 19-20 беттер.
ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 19-бет
ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 29-бет.
ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 30-бет
ООМА, 65-қор, 1-тізім, 36-іс, 65-бет.
Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, 368-қор, 13-тізім, 3-іс, 16-26-беттер.
Самосудов В. Жазықсыз жазаланғандар // Халық конгресі. “Омский вестник” газетінен алып басқан. 1994 жыл, 14 желтоқсан.
Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Алматы, 1960, 241-б.
ҰҚК архиві, № 190456-іс, 3-т., 43-б.
ҰҚК архиві, № 190456-іс, 3-т., 43-б.
ҰҚК архиві, № 78754-іс, 7-том, Ә.Байділдаұлының (2.ХІ.1929) жауабынан
[1] Омбы облыстық мемлекеттік архиві. 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 11-бет.
[2] Нұралытегі Қ. Садуақас Шорманов. «Дауа» газеті, 1993 жыл, № 2.
[3] ООМА, 65-қор, 1-тізім, 36-іс, 65-бет.
[4] ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 19-20 беттер.
[5] Кемеңгерұлы Қ. Қазақ тарихынан. Мәскеу, 1924.
[6] Seçilen komitenin başkanı
[7] Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. Алматы, 1960, 241-б.
[8] ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 19-бет
[9] ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 30-бет
[10] ООМА, 14-қор, 2-тізім, 332-іс, 29-бет.
[11] Қамзабекұлы Д. Руханият. Алматы: Білім, 1997.- 272 б.
[12] Orenburg
[13] «Алқа» бағдарламасы. ҰҚК архиві, № 78754-іс, 7-том.
[14] «Еңбекші қазақ» газеті, 1926 жыл, 1 желтоқсан.
[15] https://termincom.kz/terminology/?id=3
[16] Sözlük tek yazarlı değildir.
[17] Лебедев П. Химия. Жеті жылдық мектептің 5-ші, 6-шы жылдарында оқылатын кітап. Аударушы Кемеңгерұлы. – Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. -228 б.
[18] Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, 368-қор, 13-тізім, 3-іс, 16-26-беттер.
[19] ҰҚК архиві, № 78754-іс, 7-том, Ә.Байділдаұлының (2.ХІ.1929) жауабынан
[20] ҰҚК архиві, № 190456-іс, 3-т., 43-б.
[21] ҰҚК архиві, № 190456-іс, 3-т., 43-б.
[22] Ukrayna’nın Valuyki şehrine.
[23] Самосудов В. Жазықсыз жазаланғандар // Халық конгресі. “Омский вестник” газетінен алып басқан. 1994 жыл, 14 желтоқсан.
[24] Дерек РФ ООФҚК архиві қорынан алынды.
