Genel Koordinatör Yardımcısı
Kutadgu Bilig, Türk-İslam kültür ve fikir tarihinin en önemli edebi eserleri arasında sayılmaktadır. Kelime anlamı olarak “kutlu bilgi, mutluluk bilgisi, mutluluk veren bilgi” gibi anlamları taşıyan bu eser, Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınmıştır (Demirel, 2014: 56). Eser, 1069-1070 yılları arasında yazılmıştır. Eser, Balasagun’da yazılmaya başlanmış ve yazım Kaşgar’da tamamlanmıştır. Eser bitirildiğinde ise Karahanlı hükümdarı olan Tabgaç Bugra Karahan Ebu Ali Hasan Han’a sunulmuştur (Gülensoy, 2000: 371). Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının ilk mesnevilerinden biri olarak kabul edilmekle birlikte aynı zamanda Türk edebiyatındaki ilk siyasetname örneklerinden biridir (Yavuz, 2007: 175; Adalıoğlu, 2013: 240). Bu bakımdan eser; yönetim, devlet ve toplum konularında Türk-İslam anlayışını açıklamaktadır.
Bir siyasetname olarak Kutadgu Bilig, didaktik özelliktedir. Bu eserle birlikte Yusuf Has Hacib, Türk Kağanlarına yönetim konusunda öğütler vermiştir. Bir devletin nasıl yönetilmesi gerektiği, hükümdarın görevleri ve görevini yerine getirirken nelere dikkat etmesi gerektiği, devlet görevlilerinin sahip olması gereken özelliklerin neler olduğuyla ilgili bilgilere Kutadgu Bilig’de rastlanmaktadır.
Eser temel olarak dört karakterin diyaloguyla ilerlemektedir. Bu karakterler Kün Togdı (Gün Doğdu), Ay Toldı (Ay Doldu), Ögdülmiş (Övülmüş Bilge) ve Odgurmuş (Uyanmış/Zahit)’tur. Her bir karakter farklı bir düşünce ve görevi temsil etmektedir. Kün Togdı hükümdardır ve adaletin temsilcisidir. Ay Toldı vezirdir ve saadeti temsil etmektedir. Ögdülmiş vezirin oğludur ve aklın, bilgeliğin temsilcisidir. Odgurmış ise vezirin akrabasıdır ve yaşamın sonunun temsilcisidir (Emiroğlu, 2012: 1029). Hikâyeye göre adil bir yönetici olan ve ülkeye yararlı olmak isteyen Kün Toldı’nın bir yardımcısı bulunmamaktadır. Kendini ispat ederek aklı ve bilgeliği sayesinde Ay Toldı vezir olarak ülkesine katkı sağlar ve devlet yönetimiyle ilgili görüşlerini hükümdarla paylaşır ancak artık ölmek üzeredir. Bu sebeple hükümdara, vezirlik görevi için oğlunu tavsiye eder. Böylece vezirin oğlu olan Ögdülmiş, vezirlik görevine gelir. Ögdülmiş de babasının yolunu takip ederek görevini en iyi şekilde yerine getirir. Bunu gören Hükümdar Kün Togdı, vezirine yardımcı olacak birini ister. Ögdülmiş, dağda yaşamını sürdüren Odgurmış’ı yardımcılığı için tavsiye eder. Böylelikle Odgurmış saraya davet edilir, ancak Odgurmış hükümdarın üçüncü çağrısında saraya gelmeyi kabul eder. Saraya geldiğinde Kün Togdı’yla konuşup dağa geri döner. Ögdülmiş, Kün Togdı’yla yalnız kalınca yine ona nasihatler verir. Bir zaman sonra Ögdülmiş yaşlandığını söyleyerek Odgurmış’ın yanına gider. Odgurmış, Ögdülmiş’in bu davranışını doğru bulmayarak onu saraya geri gönderir. Ögdülmiş, onun bu sözünü dinlese de daha sonra Odgurmış’ın hastalandığını duyunca tekrar yanına gelir. Odgurmış, ona birçok nasihatte bulunur. Ögdülmiş, bu nasihatleri hükümdara aktarır ve hükümdar, arkadaşını yalnız bırakmaması için Ögdülmiş’i dağa gönderir. Ancak bu kez Odgurmuş vefat etmiştir. Ögdülmiş haberi aldığında yas tutar ve hükümdar da ona taziyede bulunur. Ardından Kün Togdı ile veziri Ögdülmiş birlikte ülkeyi adaletle yönetmeye devam ederler (Yavuz, 2007: 168-172).
Hikâyenin içerisindeki diyaloglarda Yusuf Has Hacib, günümüzde kullanılmakta olan devlet yönetim kavramlarına vurgu yapmıştır. Yönetimde keyfi davranışlar yerine halkın devlete olan güvenini sağlayacak davranışların tercih edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Adil ve hakkaniyetli olmak eserde sıklıkla üzerinde durulan konulardandır. Uzun ömürlü bir yönetimin yolu, Kutadgu Bilig’e göre adil olmak ve halka zulmetmemekten geçmektedir (Açık, 2016: 427).
Öte yandan bir hükümdarın sahip olması gereken özellikler üzerinde durulmuştur. Buna göre bir hükümdar akıllı ve bilgili olmalıdır. Akıl doğru davranmayı ve doğru karar almayı sağlayan ögelerden biridir. Ancak bilgi olmaksızın akıl tek başına işe yaramayacağından, bir hükümdar bilgi sahibi de olmalıdır. Aynı zamanda bir hükümdar ihtiyatlı ve tedbirli davranmayı bilmelidir. Çünkü hükümdar, bulunduğu makamdan dolayı sorumluluk yüklenmiştir. Bu sebeple ihmalkâr olmamalıdır. Dürüst, zeki ve cesur olmak hükümdarın taşıması gereken özelliklerden olduğu Kutadgu Bilig’de belirtilmiştir. Hükümdar, doğruluk ve kanunun temsilidir. Bunlardan başka, esere göre, hükümdar tatlı dilli ve güler yüzlü olmalıdır. Hükümdarın halk tarafından sevilmesi, onun itibar görmesini de sağlayacak ögelerden biridir. Takva ve tevazu sahibi, nefsine hâkim olabilen, merhametli ve iyi huylu bir hükümdar, iyi bir yönetici olabilir. Takva sahibi bir kimse hataya düşmemek için titiz davranır. Kibirli bir kişinin ise saygınlığı giderek azalır. Bu nedenle hükümdar mütevazı olmalıdır. Merhametli ve iyi huylu olması da aynı şekilde onun halk tarafından sevilmesini sağlayabilecek özelliklerdendir. Vefalı, iyi tabiatlı, cömert, sabırlı, kararlı olmak ve inatçı olmamak iyi bir hükümdarın diğer özellikleri olarak sayılmıştır. Bunların dışında Kutadgu Bilig’de bir hükümdarın sahip olması gereken fiziksel özellikler de belirtilmiştir. Esere göre, bir hükümdar düzgün bir görünüşe, güler yüze ve orta boya sahip olmalıdır. Yüzünü gören kişiler kendini güvende hissetmelidir. Hükümdar, her türlü aşırılıktan kaçınmalıdır. İyi ve güzel huylara sahip olan hükümdar, kendi halkına örnek bir kişilik sergilemelidir. Çünkü esere göre, iyi davranışlar sergileyen bir hükümdar bulunduğu sürece, onun hizmetindeki kişiler ve halk, hükümdarın yolundan giderek doğruluk yolunu tutacaklardır (Şakacı, 2015: 47-56).
Görüldüğü üzere Türk Edebiyatı’nda önemli bir yere sahip olan Kutadgu Bilig’de devlet yönetimine dair pek çok öneriye yer verilmiştir. Bu öneriler günümüzde hâlâ geçerliliğini koruyabilecek niteliktedir. Bu sebeple Kutadgu Bilig, günümüz siyasileri için yönetim konusunda bir yol gösterici olarak kullanılabilir.
Kaynakça
Açık, T. (2016). Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 419-438.
Adalıoğlu, H. H. (2013). Bir Siyasetname Olarak Kutadgu Bilig. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 237-253.
Demirel, D. (2014). Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 6(1), 55-61.
Emiroğlu, S. (2012). Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi. Turkish Studies, 7(1), 1027-1041.
Gülensoy, T. (2000). Kutadgu Bilig Bibliyografyası. Türk Dili Dergisi(586), 371-377.
Şakacı, B. K. (2015). Yönetim ve Siyaset Alanındaki Bir Klasik Temel Eser Esasında Belediye Başkanlarına Tavsiyeler: Kutadgu Bilig’e Dair Analiz. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 11(24), 43-58.
Yavuz, K. (2007). Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37(37), 137-180.