POLSAM | POLİTİK STRATEJİLER ARAŞTIRMA MERKEZİ
POLSAM Genel Koordinatörü
Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren hava gücünün gelişimine özen göstermiştir. Bu doğrultuda Türk Tayyare Cemiyeti kurulmuş ve havacılık, özellikle Türk gençlerine sevdirilmeye çalışılmıştır.[1] Cemiyet, çeşitli yayınlarla faaliyetlerini ve misyonunu duyurmayı hedeflemiştir. “Tayyare” ismiyle neşredilen ilk dergi, 21 Mayıs 1925 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Dergi kapağında yer alan “On beş günde bir intişar eder. Türk Tayyâre Cemiyetinin vâsıta-i neşr ve efkâr-ı fennî ve millî mecmuadır.” ifadeleriyle resmiyet vurgulanmıştır. 15 Nisan 1926 tarihli son sayısından sonra, 1 Haziran’da “Türk Hava Mecmuası” yayınlanmaya başlanmıştır. Mecmua, yine on beş günde bir çıkmış, cemiyetin fikirlerinin neşredildiği bir yayın organı olmuştur. Mecmua, 1929 yılında son sayısını çıkarmış, “Havacılık ve Spor Dergisi” adıyla yeni bir dergi yayın hayatına girmiştir.[2] Ocak 1943’e kadar on beş, ardından bir aylık periyotta yayınlanmıştır.
Söz konusu dergi, Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatının birinci yıl dönümünde, bir kereliğe mahsus 10 Kasım 1939’da bir sayı hazırlamıştır. Normal akışa bakıldığında her ayın ilk günü ve on beşinci gününde yayınlanmıştır.[3] Derginin 10 Kasım 1939 tarihli 251. sayısının kapağında; siyah bir fon üzerinde Gazi Paşa’nın at üstünde yer aldığı bir heykelin resmi bulunmaktadır. Görselde ayrıca üç adet uçak göktedir ve tasarımın sadeliği matemi yansıtmaktadır. İdarehanesinin ve sahibinin Türk Hava Kurumu Genel Merkezi olduğu künyede belirtilmiştir. Yazı İşleri Müdürlüğü’nü ise Şâkir Hazım Ergökmen yapmıştır. Hemen iç kısımda Sabit Göker’in Atatürk’ü resmettiği bir kara kalem çalışmasına ve “S.Z.G” imzasıyla bir dörtlüğe yer verilmiştir: “O’nun adı, yas bilmez dudaklarda bir türkü – Yanıyor yüreklerde, O’ndan kalan bir ateş. – Bu yurt için, durmadan çalış, uğraş ve birleş. – Bu topraklar taşıyor koynunda Atatürk’ü.”
İlerleyen iki sayfa İsmet İnönü’nün “Büyük Gazi” ve “Atatürk’ün Birkaç Hususiyeti” başlıklı yazılarını içermektedir. İlk yazıda, Atatürk’ün değerini anlatan ifadelerin ardından 1932 yılında irat edilen İzmir nutkundan bir pasaja yer verilmiştir:
“Büyük Gazi,
On seneden fazladır Türk milletinin davası için arkandan koşuyoruz. Şimdiye kadar modern ve medenî bir devlet olarak aldığımız yol kısa ve kısır değildir, belki her yılınız yeni bir muvaffakiyet ile övünecek talidedir. Sen yaşa! Senin arkandan gelmekte muhakkak muvaffakiyete yürümenin daimî inşirahı vardır. Sen ebediyete intikal edince Türk nesilleri senin izinden yürüyecektir. Türk milleti davasının çıkar yolu ancak senin izindir. Senin heykelin Türk milletine büyük davasını daima hatırlatan yanılmaz bir işarettir. Senin heykelin Türk milletinin iradesini tecessüm ettiren bükülmez bir demir pençedir.”
Görsel 1: Söz konusu sayının kapak tasarımı.
“Atatürk’ün Birkaç Hususiyeti” başlıklı yazı “Atatürk için benden yazı istediler.” ifadeleriyle başlamaktadır. Atatürk’ün mücadeleci ve inkılâpçı tabiatına değinilmiş, cemiyetin ve halkın hayatındaki önemi vurgulanmıştır. 1920 yılının bir panoraması çizilerek, Büyük Millet Meclisi’nin ne zorluklarla idare edildiğinden bahsedilmiştir. Atatürk’ün bir “Memba” olduğu satırlara yansımıştır. Yazı şu cümlelerle son bulmaktadır: “Herkes Büyük Önder’in yüksekliğini bir kere tasdik etmiştir. O’nunla beraber yaşamanın bu memleket için selâmet ve ilerleme olduğunu yüreğinde bir daha anlamıştır.” Yazının hemen altında ise “The Financial Times’den” notuyla; İsmet İnönü, devlet ricali ve askerlerin bulunduğu bir fotoğraf paylaşılmıştır.
Bir sonraki yazı, Server Ziya Gürevin’in kaleme aldığı “Atatürk”tür. Atatürk’ün bir fotoğrafının da neşredildiği yazıda, yazarın ona duyduğu özlem edebî bir dille aktarılmıştır: “Ciğerlerimiz nasıl her yerde, her an havayı arayıp buluyorsa, gözlerimiz de O’nunla her köşede karşılaşıyor. Bu satırları sıralıyan yazı makinemin tuşları arasında bir yazı tahtası görüyorum. Kara tahtanın üzerinde tebeşirle yazılı bir kaç Türk harfi var. Reisicümhur, Başöğretmenlik yapıyor.”
İlerleyen sayfada, bir adet fotoğrafla birlikte Behçet Kemal Çağlar’ın Atatürk’e ithafen yazdığı yirmi mısralık şiir yer almıştır. Aka Gündüz’ün “Hıçkırık Yıldönümü” başlıklı yazısıyla devam eden bölüme, Atatürk’ün imzasının da bulunduğu eskiz çalışması eklenmiştir. Gündüz bu yazısında, vefatının üstünden geçen bir yılın matemini aktarmıştır. “O, Vatan Havasındadır” başlıklı Nurettin Artam’a ait kısa bir metinle dergi devam etmektedir. Metin edebî ifadelerle Atatürk ve havacılığa dem vurmaktadır: “Kanatlı çocuklar, size ilk kanat verenin büyük ruhu vatan havalarındadır. O’nun manevî saçlarını okşayan vatan rüzgârı ile kol kola, kanat kanada bulutlar, yıldızlar ve sonsuzluklar içinde O’nun ebedî elini öpmek için havalanmak borcunuzdur. – Başınız ve kanatlarınız sağ olsun.” Aynı sayfada yer alan; yarıya indirilmiş bir bayrak ve etrafındaki uçakları ihtiva eden görsel yazıyla bütünleşmiştir.
“Atatürk’ten Hatıralar: 3 Mayıs 935” başlığı altında Atatürk’e dair anılar, Server Ziya Gürevin tarafından metne aktarılmıştır. Atatürk’ün İsmet İnönü ile ve Türkkuşu Uçuş Okulunun açılışında planörde çekildiği iki fotoğrafa yer verilmiştir. İlerleyen üç sayfada, Cemal Kutay’ın Atatürk’ün havacılık ile ilgili sözlerinden derlediği “Atatürk Gökten Konuşuyor” adlı yazı bulunmaktadır. Üç sayfadan birinde, fonda paraşütlerin ve Atatürk’ün imzasının bulunduğu bir tasarımla bu sözlerin bir kısmının aktarıldığı görülmektedir:
“Tayyare filolarımızı vücuda getirmek için büyük milletimizin yüce ilgisini heyecanla anmak borcumdur.
Son arsıulusal hâdiseler, Türk milleti için kudretli bir hava ordusunun, hayati önemde tutulmasına bir daha hak verdirdi. Çok emekle kurduğumuz, canımızla korumaya and içtiğimiz kudsal yurdun, havadan saldırışlara arşı güvenlik altında bulunması demek, bize saldıracakların, kendi yurtlarında, bizim de aynı zararları yapabileceğimize güvenimiz demektir. Bu güveni, her gün, artıracak araç bulmakta büyük Türk ulusunun, ne göksel bir duyguyu kalbine taşıdığını, her ferdinin vatan için tutuşan gözlerinde okumaktayız.
Havacılarımız, bütün ordu ve donanmamız gibi, vatanı korumaya anık kahramanlardır. Büyük millet, bu soyak evlâtlarile kendini mutlu sayabilir. – 1935”
İlerleyen sayfalarda dört adet daha yazı yer almaktadır. Ferit Celâl Güven’e ait “Gömlek”, Behçet Kemal Çağlar’ın “O’nun Göz Yaşları”, Kemal Damladol kaleminden ise “Vatanın Adı” yazıları Atatürk’e dair hisleri ve anıları ihtiva etmektedir. Bir adet de “B.K.Ç.” imzasıyla Nurettin Artam’ın gazetelerde yayınladığı yazılarından derleyerek bastırdığı “Bayrağıma Taziyet” isimli kitabı kısaca tanıtılmaktadır. Derginin son sayfası ise; reklamlara ve model tayyareye dair duyurulara ayrılmıştır.
Havacılık ve Spor dergisi, öncüllerinin ardından Türk Hava Kurumunun resmî yayın organı olmuş ve birçok sayı neşretmiştir. Atatürk’ün vefatının birinci yıl dönümünde çıkarılan bu sayıda “Özel Sayı” ibaresi yer almamaktadır. Ancak, yayın periyodunun dışına çıkılarak basılmış olması, diğer sayılarının yayın tarihlerinde bir farklılık olmaması ve sadece Atatürk’e dair matem yazılarının yer alması bu sayıyı özel kılmaktadır. Ayrıca, derginin yayın serüveninde; aynı temada bir sayıya içerik ve yayın tarihi açısından benzerlik gösteren başka bir örnek bulunmamaktadır.
| Yazı Adı | Yazar | Sayfa |
| Büyük Gazi | İsmet İnönü | 2302 |
| Atatürk’ün Birkaç Hususiyeti | İsmet İnönü | 2303 |
| Atatürk | Server Ziya Gürevin | 2304 |
| 10.XI.939’da | Behçet Kemal Çağlar | 2305 |
| Hıçkırık Yıldönümü | Aka Gündüz | 2306 |
| O, Vatan Havasındadır | Nurettin Artam | 2307 |
| Atatürk’ten Hatıralar 3 Mayıs 935 | Server Ziya Gürevin | 2308-2309 |
| Atatürk Gökten Konuşuyor | Cemal Kutay | 2310-2312 |
| Gömlek | Ferit Celâl Güven | 2313 |
| O’nun Göz Yaşları | Behçet Kemal Çağlar | 2314 |
| Vatanın Adı | Kemal Damladol | 2315 |
| Bayrağıma Taziyet | B. K. Ç. | 2315 |
Tablo: Havacılık ve Spor Dergisi, Sayı 251, indeks.
* Havacılık ve Spor Dergisi, 10 Kasım 1939, S. 251, ss. 2302-2315. Bu yazı Anıtkabir Dergisinin 251. sayısında yayınlanmıştır.
[1] Bkz.: Orhan Köksal, “Türk Tayyare Cemiyetinin Kuruluş Amacı ve İlk Faaliyetleri”, Anıtkabir Dergisi, Nisan 2021, S. 81, ss. 23-26.
[2] Bkz.: Tahir Akışlı, Türk Hava Mecmuası İndeks – Tahlil, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2016, s. 18-19.
[3] Millî Kütüphane’de erişime açık olan sayılar incelendiğinde bu hususun tek seferlik olduğu görülmektedir: https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/periodicals/catalog/details/5852 (Erişim Tarihi: 28.09.2021).
