POLSAM | POLİTİK STRATEJİLER ARAŞTIRMA MERKEZİ
POLSAM Kırgızistan Koordinatörü
Kırgızistan, Sovyet dönemi devletleşme tarihinin bir aşaması olan Kara Kırgız Özerk Oblastı’nın 100. yıl dönümünü görkemli bir şekilde kutlamaktadır. Bu adlandırmadaki “kara” sıfatı neyi ifade etmektedir?; Kazakistan’ın Sovyet dönemindeki ilk resmi adı neydi? Bu yazı, bu soruları problem olarak kabul edip cevap aramaktadır.
“Kırgız” Etnonimi ve Kazak Sovyet Devletleşmesi
Sovyet döneminin ilk yıllarında “Kırgız” etnonimi, yalnızca Kırgız ulusuna hizmet eden sınırlı bir anlam taşımaktan öteye geçmiştir.Daha açık bir ifadeyle, bu etnonim başlangıçta kardeş Kazak halkının Sovyet devletleşmesini inşa etmek için de kullanılmıştır.Kazaklar, Sovyet iktidarından önce de ulusal bir özerklik için mücadele vermekteydi.1917 yılı Aralık ayında Orenburg şehrinde düzenlenen İkinci Genel Kırgız (yani Kazak ve Kırgız) Kurultayı’nda, özerk statüye sahip “Alaş Orda” hükümetinin kurulması kararı açıklanmıştır. O dönemde Orenburg şehri, Beyaz Muhafızların lideri Ataman A. İ. Dutov’un kontrolü altındaydı. Elbette, Kokand şehrinde Bolşeviklere karşı kurulan Türkistan Özerkliği gibi “Alaş Orda” Özerkliği de Sovyet hükümetinin çıkarlarına ters düşmüştü. Akmolinsk (günümüzdeki Astana) şehri Bolşeviklerin eline geçtikten sonra, buradaki Kazak Bolşevik siyasetçileri Orenburg’da alınan kararı yasa dışı ilan ederek RSFSC’nin (Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti) Uluslar Sorunu Halk Komiserliği’ne telgraf göndermişlerdi. 1918 yılında Omsk şehrinde, “Alaş Orda”ya rakip olarak Bolşeviklerin “Üç Yüz” adlı bir örgütü kurulmuştur. (Omsk şehrinde ve çevresinde hâlâ yoğun bir Kazak diasporası bulunmaktadır.)Aynı yılın Nisan ayından itibaren RSFSC’nin Uluslar Sorunu Halk Komiserliği, “Kırgız bölgeleri için özerklik oluşturma” meselesini hararetle tartışmaya başlamıştır. Bu bağlamda “Kırgız” etnonimi ile Kazaklar kastedilmiştir.1919 yılının 10 Haziran’ında RSFSC Halk Komiserleri Konseyi (yani Rusya Sovyet Hükümeti), “Kırgız Bölgesi Yönetimi için Devrim Komitesi” adlı bir kurum kurmuştur. Bu devrim komitesinin ilk başkanı olarak Polonya kökenli Stanislav Pestkovski (1882–1937) atanmıştır. (Pestkovski, 1937 yılında Stalin yönetimi tarafından haksız yere idam edilmiştir.)1920 yılının 9 Mart’ında ise “Alaş Orda” özerkliği Bolşevikler tarafından feshedilmiştir. 1920 yılının 26 Ağustos’unda RSFSC bünyesinde “Kırgız ASSR”nin (günümüz Kazakistan’ının Bolşevik dönemindeki ilk özerk cumhuriyeti) kurulmasına ilişkin bir kararname yayımlandı. Bu belgeye, RSFSC Merkez Yürütme Komitesi’nin (MYK, yani parlamento) başkanı M. İ. Kalinin ve RSFSC Halk Komiserleri Konseyi’nin (Sovyet hükümeti) başkanı V. İ. Lenin imza atmıştır.
Orenburg şehri, “Kırgız Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” (Kazakça “Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы”) olarak adlandırılan yeni Kazak özerk cumhuriyetinin ilk başkenti olmuştur.
1920 yılının 4 Ekim’inde Orenburg şehrinde Kırgız ASSR’nin işçi, köylü, Kırgız (Kazak) ve Kızıl Ordu milletvekillerinin Kurucu Kongresi düzenlenmiştir.12 Ekim’de bu kongrede Kırgız ASSR’nin yönetimi onaylanmıştır. İlk hükümet başkanı olarak (Kırgız ASSR Halk Komiserleri Konseyi Başkanı) Bolşevik Viktor Radus-Zenkoviç’in (1878–1967) seçilmesi, o dönemde Bolşeviklerin Kazak siyasetçilerine olan güveninin az olduğunu göstermektedir. (1925 yılının 11 Şubat’ında Kırgız ASSR’nin başkenti, Orenburg’dan Ak-Meçit şehrine taşındı ve aynı yıl 15 Nisan’da bu yeni şehir “Kızıl-Orda” olarak adlandırıldı. Kızıl-Orda, 1929 yılının Mayıs ayına kadar başkent statüsünü korudu, ardından Kazakistan’ın başkenti Almatı’ya taşındı.)1925 yılının 15 Haziran’ında RSFSC bünyesindeki Kırgız ASSR, resmi adını RSFSC bünyesindeki Kazak ASSR olarak değiştirdi.Böylece, yaklaşık beş yıl boyunca Kazakistan, resmi olarak “Kırgız ASSR” adıyla anılmıştı.
Kırgız Ulusunun İlk Sovyet Özerkliği (1922)
Kırgız aydınları, diğer halkların aydınlarıyla iş birliği yaparak 1917 yılında çok etnili Türkistan Özerkliği ve Alaş Orda Özerkliği’nin kurulmasına katkıda bulunmuştu. Daha sonra, Kırgızların önde gelen isimlerinden Törekul Canuzakov gibi şahsiyetler, Türkistan ASSR’nin inşasına ve gelişimine de önemli katkılar sundu.O dönemde dahi Kırgız aydınları, kendi ulusları için ayrı bir özerklik oluşturmayı hayal ediyor ve bu hedefi gerçekleştirmek için mücadele ediyordu.Türkistan bölgesinde bir yandan Bolşevikler, diğer yandan çok partili düzen savunucuları ile “Basmacı” olarak adlandırılan bağımsızlık yanlıları arasında amansız bir iç savaş devam ederken, 1922 baharında, İşenali Arabaev, Abdikerim Sıdıkov ve Cusup Abdrahmanov gibi Kırgız aydınları, “Dağlık Bölge” adıyla bilinen bir özerk yapının kurulmasını başarmışlardır.
1922: Dağlık Kırgız Oblastı’nın Kuruluşu ve Kısa Süreli Özerklik
1922 yılının 25 Mart’ında Türkistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Sekreterliği, Türkistan ASSR bünyesinde Dağlık Kırgız Oblastı’nın kurulmasına dair bir karar aldı. 26 Mart’ta, Türkistan ASSR Merkez Yürütme Komitesi (MYK) Prezidyumu, Pişpek (Bişkek), Karakol, Narin uyezdlerini ve Olya-Ata uyezdinin dağlık bölgelerini kapsayan Dağlık Oblastı’nın kurulmasına dair bu kararı onayladı. Bu özerk yapının merkezi olarak o dönemde Kırgızların yoğun olarak yaşadığı Koçkor köyü belirlendi.Dağlık Kırgız Oblastı’nın kurulmasına ilişkin Kurucu Kongre, 1 Haziran 1922’de çalışmalarına başladı ve 3 Haziran’da Oblast’ın resmi olarak kurulduğunu ilan etti. Ancak, bu oblastın hangi Sovyet yapısına bağlı bir özerklik olarak düzenleneceği meselesi gündeme geldi.Rahmankul Kudaikulov’un liderlik ettiği grup, Dağlık Oblast’ın Kırgız ASSR (yani Kazakistan) bünyesinde oluşturulmasını önerirken, A. Sıdıkov ve C. Abdrahmanov’un liderlik ettiği grup ise doğrudan RSFSC’ye bağlanmasını savundu.Siyasi mücadelede geriye düşen R. Kudaikulov, RSFSC’nin Uluslar Sorunu Halk Komiseri Josef Stalin’e bir mektup göndererek, Dağlık Kırgız Oblastı’nın burjuva-milliyetçi temelde kurulduğunu ve öncülerinden biri olan Abdikerim Sıdıkov’un köklü bir bey ailesine mensup olduğunu iddia etti.Bu durum, Stalin’in telgrafla gönderdiği acil talimatla sonuçlandı ve Dağlık Kırgız Oblastı, üç ay bile geçmeden feshedildi. Aralık 1922’de, RKP(b) Merkez Komitesi, Dağlık Oblastı kurmaya çalışan bazı Kırgız aydınlarını burjuva milliyetçiliğiyle suçladı.
Kara Kırgız Özerk Oblastı (1924–1925)
Bu başarısızlığa rağmen, Kırgız aydınları, Sovyet özerkliği elde etmek için mücadelesine devam etti. RSFSC bünyesinde Kazaklar için Kırgız ASSR kurulmuş ve giderek güçlenirken, Kırgız aydınları, “Kırgız” etnoniminden farklılaşmak adına “Kara Kırgız” etnonimini kullanmayı uygun gördü.Bu ısrarlı siyasi mücadele sonunda meyvesini verdi. 11 Mayıs 1924’te Türkistan Komünist Partisi VIII. Kongresi, diğer meselelerin yanı sıra Kara Kırgız Özerkliği’nin kurulması fikrini destekledi.4 Haziran 1924’te Rusya Komünist Partisi (Bolşevikler) Merkez Komitesi Örgütlenme İşleri Bürosu’nun aldığı kararda, Kara Kırgız Özerk Oblastı’nın doğrudan RSFSC’ye bağlı olarak kurulması önerisi kabul edildi. 1924 yılı 14 Ekim’de Moskova’da düzenlenen Tüm Rusya Sovyetler Kongresi (BÜK) XI. çağrılı ikinci oturumunda, Orta Asya halklarının ulusal ve devlet yapısına ilişkin bir karar alınmıştır. Bu kararda, Kara Kırgız Özerk Bölgesi’nin RSFSR bünyesinde kurulması kararlaştırılmıştır. Aynı gün Sovyetler Birliği BÜK’ün oturumunda bu karar tamamen onaylanmıştır.1924 yılı 21 Ekim’de Tüm Rusya BÜK başkanlığı, yeni kurulan Kara Kırgız Özerk Bölgesi’nin Devrimci Komitesinin yapısını ve liderliğini belirlemiştir. Devrimci Komite başkanı olarak Kırgız İmanaalı Aydarbekov, ilk başkan yardımcısı olarak ise Tatar Mustafa Yengulatov atanmıştır.1925 yılı 25 Mayıs’ta Tüm Rusya BÜK’ün kararıyla, RSFSR bünyesindeki Kara Kırgız Özerk Bölgesi, RSFSR bünyesindeki Kırgız Özerk Bölgesi olarak yeniden adlandırılmıştır. 1926 yılı 1 Şubat’ta (yedi ay sonra) RSFSR bünyesindeki Kırgız Özerk Bölgesi, RSFSR bünyesinde Kırgız ACSR (Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) olarak yeniden kurulmuştur.On yıl sonra, 1936 yılı 5 Aralık’ta Kırgız ACSR, Sovyetler Birliği’nin kurucu cumhuriyetlerinden biri olarak Kırgız SSR (Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) olarak yeni bir statü kazanmıştır.Bu başarıları elde eden Kırgız Sovyet aydınlarının ve onların müttefiklerinin çoğu, 1930’larda Stalinist baskıların hedefi olmuş ve çoğu idam edilmiştir.
“Kara” kelimesi?
Aydınlar, “Kara Kırgız” ifadesindeki “kara” kelimesinin sıfatını, siyah rengiyle karıştırarak, bu ifadenin “ulusları küçümseyen” bir terim olduğunu iddia etmektedir. Bu kişiler, “kara” kelimesiyle olumsuz bir anlam taşındığını savunmaktadır.Ancak bu yanlış bir yaklaşımdır.“Kara” kelimesi, Kırgızlar ve bazı Türk halklarında “güçlü”, “kalabalık”, “özgün”, “temel” gibi olumlu anlamlar taşır. Kara Kaganlar (Karahanlılar)bu konuda örnek teşkil etmektedir. Ayrıca, kardeş Karakalpak (kara kalpak) halkının ismindeki “kara” kelimesi, başlıklarındaki rengi de ifade edebilir (çıkmış başlıklar, kara başlıklı olarak kaydedilen etnik adlar da vardır) ve “güçlü, kalabalık kalpak halkı” anlamına gelebilir. Sonuç olarak, “kara” kelimesi aşağılayacı bir kelime değildir.“Kara Kırgız Özerk Bölgesi” adı yalnızca kısa bir süre resmen kullanılmış olsa da, bu ad, Kırgız devletçiliğinin tarihinde silinmez bir yer edinmiştir. (Bir ek olarak, şu anda Çin Halk Cumhuriyeti’nde “Kızıl-Suu Kırgız Özerk Bölgesi” adı verilen bir özerklik yapısı hüküm sürmektedir. Bu yıl, 70. yıl dönümünü kutlamaktadır.) “Kara” kelimesinin olumlu bir anlam taşımasına rağmen, “kara” sıfatının Kırgızistan bölgesi için kurulan özerkliğin resmi adından çıkarılması oldukça doğru bir karar olmuştur.
Çünkü Kırgızlar, kendilerini sadece “Kırgız” olarak adlandırmışlardır.1924’te “kara” kelimesinin özerklik adlandırmasına eklenmesi geçici ve zorunlu bir taktikti, çünkü o dönemde, şu anki Kazakistan, RSFSR (Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti) bünyesinde Kırgız SSR (Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) olarak kayıtlara geçerken, başka bir Kırgız özerk bölgesi kurma önerisini uzak Moskova’daki yüksek yetkililere kabul ettirmek oldukça zorluyordu. Neyse ki, Kazakların kendi özerk cumhuriyetlerinin adını “Kazak SSR” olarak değiştirme talepleri de meyve vermeye başlamıştır.Yukarıda belirtildiği gibi, 1925 yılı 15 Haziran’da RSFSR bünyesindeki Kırgız SSR, resmi adını RSFSR bünyesindeki Kazak SSR olarak değiştirmiştir.Bu olaydan yaklaşık 20 gün önce, 1925 yılı 25 Mayıs’ta Tüm Rusya BÜK’ün kararıyla, Kırgızistan’daki Sovyet özerkliği “RSFSR bünyesindeki Kırgız Özerk Bölgesi” olarak adlandırılmıştır; bu da, Kazak kardeşlerin Rusça’daki “Kazak” etnonimini resmi olarak kabul etmeleri için önemli bir engel teşkil etmiştir. Tabii ki, eğer Kırgızlar kendi özerkliklerinin adından “kara” kelimesini çıkarmasaydı, Kazakistan’ın adı da ne kadar süreyle Kırgız SSR olarak kalırdı, ya da onlar da bu etnoymi kabul eder miydi, bu durum ayrı bir yazının konusudur.
[1] http://kkao.archive.kg/kg/; https://www.azattyk.org/ ; https://oshshamy.kg/?p=5206 adlı linklerden yararlanılmıştır.
