2024 Bangladeş Kota Reform Hareketi

Ahmet Çağrı Soylu

Dış Politika Araştırmacısı

Temmuz ayından itibaren “Kota Reform Hareketi” ile dünya gündemine oturan Bangladeş’te hareketlilik hala devam ediyor. Başkan Hasina’nın ülkeyi terk edişinden sonra ülkede demokrasiyi sağlayabilmek adına geçici bir hükümet kuruldu. Peki, ülkeyi 2008’den beri idare eden Avami Birliği’ni devirebilecek derecede güçlü bir isyana sebep olan bu hareket neden, nasıl ve hangi şartlarda oluştu? Bu analiz bu soruya cevap aramaya çalışmış, bunun için Bangladeş siyasetinin tarihçesinden yararlanmıştır.

Neden Kota Reformu?

Hareketin isminden de anlaşıldığı gibi bu hareket hükumetin kota sistemine duyulan hoşnutsuzluklar sonucu ortaya çıkmış ve Dakka Üniversitesi’nde başlayan protestolar tüm ülkeye yayılmıştır. Peki, nedir bu kota sistemi?

Bangladeş Kamu Hizmeti Kota Sistemi

Bangladeş Kamu Hizmeti Kota Sistemi Bangladeş’te kamuya personel alımında liyakate dayalı alımı kısıtlayan, çeşitli gruplara belirli paylar ayırarak atamaları yerine getiren sisteme verilen isimdir. Bu sistem ülkenin kurucu babası Bangabandhu Şeyh Muciburrahman tarafından getirilmiş, kamu görevlerinin %30’u Bangladeş Kurtuluş Savaşı’nın gazilerine, %10’u Kurtuluş Savaşı esnasında tecavüze uğrayan kadınlara, %40’ı ise diğer bölgeler kadar temsil edilemeyen bölgelerin sakinlerine ayırılacak şekilde kotalandırılmıştır. Kalan %20’lik kısım ise liyakate dayalı olarak gerçekleştirilecek alımlara ayrılmıştır.

1975 yılında Şeyh Muciburrahman’ın suikasta uğramasından sonra yerine gelen hükümet ise temsil edilemeyen bölgelerin kotasını %20’ye indirerek liyakate dayalı alımları %40 oranına çıkartmıştır.  Daha sonra 1985’te sadece savaşta tecavüze uğrayan kadınlara ayrılan kota, ülkedeki tüm kadınlara uygulanacak şekilde değiştirilmiş, temsil edilemeyen bölgelerin kotası da %10’a indirilmiştir. Hükümet buradan gelen %10’luk kotanın %5’ini ülkedeki azınlıklara ayırmış, kalan %5’i de liyakat temelli alımlara dahil etmiştir. Seneler 1997’yi gösterdiğinde Bangladeş Kurtuluş Savaşı gazilerinin birçoğunun hayatta olmaması onlara ayrılan kota konusunda tartışmalara yol açmış, bu tartışma bu kotaların gazilerin çocuklarına ayrılmasıyla çözülmüştür. Bu çözümden 13 sene sonra mevzubahis kotanın içeriği gazilerin torunlarına ayrılacak kadar genişletilmiştir. 2012 yılında ise hükümet engelli insanlar ve Bangladeş’te resmi olarak üçüncü cinsiyete sahip kişiler olarak tanınan Hicralar için %1’lik yeni bir kota açmaya karar vermiş, bu durum liyakate dayalı alımı %44’e indirmiştir. 2020 yılında öğrencilerin kota sisteminin reforme edilmesine yönelik taleplerine kota sistemini komple kaldırarak cevap verilmiş, bu durum muhalif seslerin dinmesini sağlamıştır. Fakat bu dinginlik 5 Temmuz 2024 tarihinde Bangladeş Yüksek Mahkemesi’nin hükümetin verdiği bu kararın yasalara aykırı olduğunu beyan ederek kota sistemini geri getirdiğini ilan etmesiyle sona ermiş ve “Kota Reformu Hareketi” öğrenciler tarafından başlatılmıştır. Bangladeş hükümeti Kota Reformu Hareketi doğrultusunda protesto yapan protestocuları sert bir şekilde bastırmaya çalışmış eylemler sırasında bir aydan kısa bir sürede üç yüzden fazla gösterici hayatını kaybetmiştir. Bu durum gerilimin daha fazla tırmanmasına sebep olmuş, tarihler 21 Temmuz’u gösterdiğinde hükümet geri adım atmak zorunda kalmıştır. Yapılan son değişikliklerle liyakate dayalı alım %93’e çıkmış, gazi torunları için ayrılan kota %5’e inmiş, azınlıklar ve engelli ve translar için ayrılan kotalar sabit kalmıştır. Protestocular istediklerini almış gözükseler bile hükümet devrilene kadar protestolara devam edeceklerini belirtmiş, bunun sonucunda 5 Ağustos 2024 tarihinde Şeyh Hasina istifasını ilan ederek ülkeyi terk etmiştir.

Şeyh Hasina’nın istifası

Protestocuların istediklerini elde etmelerine rağmen Hasina istifa edene kadar protestoları bırakmamaya karar vermelerinin sebebi sistemin meşruluğuna duydukları güvensizliktir. Bu güvensizliğin sebeplerinden birisi ocak ayında yapılan 2024 genel seçimleridir. Ana muhalefetin demokratik olmadığını öne sürerek protesto edip katılmadığı, toplam oy verebilen nüfusun %28’inin oy kullandığı bu seçimde Şeyh Hasina’nın önderliğinde Avami Birliği toplam oyların %53.20’sini alarak mecliste 224 koltuğa sahip olmuştu. Bu tartışmalı seçimin ardından kota sisteminin geri getirilmeye çalışılması, protestocularda aynı aktörler ülke yönetiminde yer almaya devam ettiği sürece bu sistemin devam edeceği düşüncesini oluşturmuştur. Ayrıca, protestoların ilk günlerinde hükümetin uzlaşıyı aramak yerine protestoları kanlı bir şekilde bastırması ve Şeyh Hasina’nın açıklamalarında protestocuları terörist olarak nitelendirmesi gerilimi tırmandırmış, protesto hareketi güç kazandıktan sonra oluşan hükümetin barışçıl tutumu protestocular tarafından samimi karşılanmamıştır. Tüm bu sebeplerden dolayı protestocular hükümeti devirmek istemiş, nitekim 5 Ağustos günü Hasina’nın istifasıyla istekleri yerine gelmiştir.

Geçici Hükümet

Kota Reform Hareketi başarıya ulaşmış, Şeyh Hasina istifa etmiştir. General Waker-uz-Zaman Hasina’nın istifasından sonra halkı sükûnete çağırmış ve Bangladeş’in demokratik bir yola girdiğini ifade etmiştir. Nitekim geçici hükümete alınan kişiler öğrenci hareketinin istekleri doğrultusunda alındığı için bu konuda ordunun şu anlık sözünü yerine getirdiğini söylemek mümkündür. Öğrencilerin geçici hükümetin başına geçmesini istediği Muhammed Yunus şu an hükümetin başındadır. Aynı zamanda protestoların öncü öğrenci liderlerinden Nahid İslam Posta, Telekomünikasyon ve Bilgi Teknolojileri Bakanı, Asif Mahmud ise Gençlik ve Spor bakanı olarak geçici hükümette görev almaktadırlar.

Sonuç

Kuruluşundan itibaren demokrasi sınavını pek iyi verememiş, tek partili yönetimlere ve askeri darbelere çok fazla maruz kalmış bir ülke olan Bangladeş’in bu dönüşümü tüm dünya için dikkate değer niteliktedir. Şüphesiz bu değişim Kota Reform Hareketi ile olmuştur. Burada Kota Reform Hareketi’ni önemli kılan faktörlerden biri bu hareketin tabandan gelen dolayısıyla halkın talepleriyle oluşan bir hareket olmasıdır. Günün sonunda başarılı olması da onun önemini arttıran bir diğer faktördür. Ancak unutulmamalıdır ki bir şeyi yıkmak yapmaktan çok daha zordur. Dolayısıyla geçici hükümetin iddia ettiği gibi demokratik bir sistemin sağlanıp sağlanılamayacağını bize gelecek gösterecektir. Şu anlık geçici hükümet için söylenebilecek tek şey işlerinin çok zor, vakitlerinin ise kısıtlı olduğudur.

Kaynakça

“Bangladesh election: Sheikh Hasina wins new term as prime minister”. BBC News. 31 Aralık 2018.

“Bangladeshi protesters demand end to civil service job quotas”. South China Morning Post. 7 Temmuz 2024.

“Bangladesh transition an “historic opportunity” for inclusive governance anchored in human rights and rule of law”. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi. 16 Ağustos 2024.

“Bangladesh opposition party holds protest as it boycotts Jan. 7 national election amid violence”. AP News. 10 Aralık 2023. 

“Interim govt: Who will oversee which ministry?”. Dhaka Tribune. 9 Ağustos 2024.

“No more quota in BCS jobs”. Dhaka Tribune. 1 Temmuz 2020.

“The dream is to reform Bangladesh’: can a new leader steer the country towards democracy?”. The Conversation. 13 Ağustos 2024.

“What’s behind Bangladesh’s violent quota protests?”. Al Jazeera. 16 Temmuz 2024.