Alaş Orda Hareketi’ne Giriş (1)

Erdem Yılmaz

POLSAM Kırgızistan Koordinatörü

Alaş hareketi, “Alaş” partisi, Alaş-orda Hükümeti, Alaş fikri, Kazak tarihinin karmaşık ve ilgili konularıdır. Kazak toplumunda ulusal uyanışın, ulusal bilincin oluşumunun bir göstergesi Alaş Orda Partisi’dir. “Alaş” partisi ve Alaş-orda Hükümeti’nin kurulması için özverili çabaların bir sonucu olarak, “Alaş aslanları” entelektüelleri tarih sahnesine yükselmiştir (Seydimbek, Abzhanov, & Salgarauly, 2012).

20. yüzyılın başında Kazak toplumunda yeni bir durum yaratıldı. Rus askeri-monarşik yönetim sistemi, Kazak topraklarının Rus devletinin mülkü olarak ilan edilmesi, bu bağlamda, iç Rusya’dan yerleşimcilerin akışında keskin bir artış, Kazak kitlelerinin tarıma uygun topraklardan şiddetli bir şekilde çıkarılması, geleneksel Kazak ekonomisinin krizi bu durumun tezahürleriydi. Kazak toplumunun gelişiminin gündeminde, Kazak halkının bir ulus olarak kaybı ya da kendini koruma mücadelesi vardı. Fakat, bireysel kahramanlar tarafından yönetilen bir elin oluşumu, silah kullanımı ve ayaklanmada silah kullanımı olumlu bir etkiye sahip olamazdı. Yeni siyasi alan, yeni mücadele araçları, yöntemleri ve en önemlisi, halkın karşı karşıya olduğu temel amaç ve hedefleri açıklayacak yeni bir siyasi sosyal güce ihtiyaç duyuyordu (Amanjolova, 2013). 1905-07 olayları, böyle bir siyasi gücün oluşumunu gösterdi. İlk Rus devrimi yıllarında (1913-1917), ulusal entelektüeller, daha sonra Alaş hareketi haline gelen sosyal hareketi kurdular. 1905’te Koyandı fuarında doğdu ve Karkaraly Khuzyrhat’ın (dilekçe) bir program belgesiyle gündeme geldi. Belge, A. Bokeykhanov, A. Baitursynov, Zhakip Akbaev tarafından hazırlanmıştır. O zamandan beri, A. Bokeikhan, A. Baytursynovich, M. Dulatov liderliğindeki ulusal kurtuluş hareketine yeni bir ivme kazandırmak için, ulusal aydınlar, gazete üretimi, özgürlük üzerine kitapların yayınlanması, Devlet Duması’nın Müslüman fraksiyonunun çalışmalarına katılım, tüm Rusya Müslüman ve Türk hareketleri gibi Kazak toplumuyla mücadele etmeme yöntemlerine hâkim olmaya başladılar. Bu yetkiyi St. Petersburg’daki hükümet pozisyonlarına devreden A. Bukeikhanov’du. Ondan sonra Alaş aydınları zulüm gördü. 1904’te Çarlık Rusya, Arazi Yönetimi Ofisi’ni kurdu ve sömürgeleştirme politikasını sürdürdü. Birçok bereketli Kazak toprağı ellerinden alınarak gelenlere verdi. “Alaş”ın liderleri ve bir bütün olarak partinin tamamı Ekim Devrimi’ni kabul etmedi. “Kazak halkının sömürge boyunduruğundan kurtuluşu!” sloganı altında birleştiler. Ekim Devrimi’nden çok önce, Kazak liberal-demokratik hareketinin liderleri, Kazakistan’ın sosyo-ekonomik ve politik kalkınmasına yönelik programlarını geniş çapta desteklediler. 21 Kasım 1917’de Alaş partisinin program taslağı Kazak gazetesinde yayımlandı. Taslak program on maddeden oluşuyordu: Hükümet yapısı, yerel özgürlükler, temel hukuk, din, hükümet ve mahkeme, halkın korunması, vergiler, çalışma sorunları, bilim ve eğitimin gelişimi, toprak sorunu. Alaş partisinin hedefi, 18-19. yüzyıllarda çöken Kazak milli devletini yeniden yaratmak ve başkanlık kurumunu hayata geçirmekti (Qoygeldiev, 2004; Baitursynov, 1919).

Alaş Özerklik Hükümeti faaliyetlerini oldukça zor durumda yürüttü. Bozkır bölgelerinde yerel yönetimler oluşturmaya başladı. Ülkenin orta bölgeleri Zhana Semey şehrinden, batı bölgeleri ise Dzhambeity köyünden kontrol ediliyordu; ayrıca bir Turgai idari departmanı da vardı. Yeni mahkemeler ve polis teşkilatları oluşturdular.

Karkaralı (Kazakistan’da bir ilçe-bölge) yetkisinde gündeme getirilen konular:

 1. Kazakların topraklarının yasal mülkleri olarak tanınması;

 2. Kazak okullarının açılması;

3. Bolıs ofisinde, Kazak dilinde mahkemede çalışma yapmak;

 4. Müslüman bir dini sistemin kurulması;

 5. Kazak baskıları için matbaaların açılması;

6. Arazi yönetimi sisteminin Kazak ülkesine devredilmesi;

7. Kazak halkının Ruslaştırma politikasını durdurulması teklifi;

 8. Oy haklarının genişletilmesi ve diğer konular;

“Karkaralı Yetkilileri”, Kazak halkının özgürlük konusundaki sloganını açıkça belirtmiştir (Kazakistan Cumhuriyeti Devlet Arşivi [KR PM], 2021). Bu, Rusya’da bulunan ülkelerden ilk çıkan ses olduğu söylenebilir. 1913 yılında yayınlanan ve ulusal yayın haline gelen “Aykap” dergisi, “Kazakça”, “Birlik tuy”, “Saryarka”, “Ak Zhol(Jol)” gazeteleri milli kurtuluş mücadelesi ideolojisinin oluşmasına katkıda bulundu. Alaş hareketinin temel amacı Kazak ülkesinin kendi kendini yönetmesidir. Metropolün ulusal çıkarlarını koruyabilecek bir devlet sistemi oluşturma hakkının tanınması, Altta bağımsız bir devletin kurulması, Kazak topraklarının Rusya’nın iç kesimlerinden yer değiştirmesinin sınırlandırılması, dünyanın en iyi uygulamalarını kullanarak geleneksel hayvancılığın geliştirilmesi, tarımın, sanayinin gelişmesini sağlamak, pazar ilişkilerinin önünü açmak, bireysel insan haklarına ve diğer demokratik konumlara saygı duymak,  Ulusal kültürün gelişmesi, eğitim sisteminin ve dilin gelişmesi için öneriler ve koşullar geliştirilmiştir (Qydyraliev, 2007). Detaylı olarak inceleyecek olursak eğer;

1. Toprakları bir olan bokeyorda’yı, bir Kazak-Kırgız halkının tarihini ve dilini, Urallar, Torgai, Akmola, Semey, Zhetysu, Syrdarya bölgeleri, Fergana, Semerkant ilçeleri, Zakaspiy oblastları, Altay eyaletine bağlı Kırgız cumhuriyetlerinin bölgesel-ulusal özerkliğini kurmak.
2. Kırgız-Kazak bölgelerinin özerkliğini Alaş olarak adlandırmak.
3. Özerk Alaş oblastlarının toprakları, tüm zenginlikler, su, kaynakları ve toprak altı dahil olmak üzere Alaş’ın mülküdür.
4. Alaş’ın özerklik anayasası Tüm Rusya Kurucu Meclisi tarafından onaylanacak.
5. Kırgız-Kazaklar arasında yaşayan herkese azınlık hakları garanti edilmesi gerekmektedir. Tüm ulusların temsilcileri, özerkliğin tüm kurumlarıyla orantılı olmalıdır. Alaş Özerkliği içinde toprağı olmayanlara da özel bölgesel ve kültürel özerklik verilecek.
6. Alaş bölgesini genel anarşiden kurtarmak için, 25’i Ruslara ve Kazak-Kırgızlar arasında yaşayan diğer halklara verilecek olan 10 üyeli Alaş-orda Geçici Halk Konseyi düzenlenecek. Semipalatinsk’i geçici olarak Alaş-orda’nın merkezi olarak belirlemek. Alaş-orda, Kazak-Kırgız halkının tüm yürütme düzenini derhal devralmalıdır.
7. Alaş-orda’da Rusya Kurucu Meclisi seçimlerinin yapılmasına ilişkin mevcut kurallara uygun olarak, yakın gelecekte Alaş Özerkliği Kurucu Meclisi’ni kendi gelişimi gerekçesiyle toplamakla yükümlüdür (Sukhanberdina, Dauitov & Sakhov, 1998; “Alaş Partisi Program Taslağı,” 1917).

Kongre, yeni kurulan Alaş Orda Hükümeti’ne iki büyük görev verdi:

1. Yaklaşan ulusal veya devlet toplantısından önce var olan Kazak özerkliği modelini göstermek için Kazak bölgesinin yönetimini derhal başlatın.
2. Ülkedeki muhalif güçler arasındaki gerginliğin artmasıyla bağlantılı olarak, isyancı iftira ve şiddetten korunmak ve ülke içine girişi sürdürmek.

İlk Rus devrimi yıllarında başlayan Alaş kurtuluş hareketi, Şubat ve Aralık 1917’de zirveye ulaştı. Aynı yılın yaz ve ilkbaharında Kazak komitelerinin ortaya çıkması, sonbaharda “Alaş” partisinin kurulması, Türkistan özerkliği (Kokand özerkliği) ve Alaş-orda hükümetleri hareketin gerçek sonuçlarıydı. 1917’de ortaya çıkan bu siyasi yapılar Bolşevikler tarafından yaygınlaştırılsa da milliyetçi hareket siyasi mücadele sahnesini hemen terk etmediği görülmektedir (Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Arşivi [KR OMM], 2021). Ulusal kurtuluş hareketi, T. Rıskulov, S. Asfendiyarov, S. Kozhanov, S. Saduakasov, J. Mynbayev’in faaliyetlerinde yeni bir karakter haline geldi, devlet bağımsızlığının, topraklarının ve sosyal ve politik konuların temel talebi gündeme getirildi. Ülkede totaliter sistemin kurulmasından sonra, yeni siyasi durum nedeniyle yabancı göç gücü tarafından bu durumun dile getirildiği söylenebilir. Mustafa Shokai’nin (Çokay) 10 yıl boyunca (1929-39) yayınlanan çalışmaları, “Yaş Türkistan” dergisinde basıldı (Rusya Federasyonu Merkez Devlet Arşivi [RF OMM], 2021; Martynenko, 1992) .

Temel hedefi ulusal özgürlük olan Alaş hareketi, komşu Türk, Müslüman halklarla güçlerini birleştirmeye çalıştı. Böylece 20. yüzyılın ilk yıllarında başlayan Alaş Özgürlük Hareketi, 30’lu yıllara kadar olan tarihsel bir dönemi kapsamaktadır. Sovyet yetkilileri, havari olan entelijansiyanın en aktif bölümünü baskı ve kötülüklerle cezalandırdı.

Alaş hareketinin üyeleri:

 • Akbaev Zhakup

• Amanzholov Sadyk

 • Almasov Omar

• Baitursynovich Akhmet

• Bekimov Moldaniz

• Birimzhanov Akhmet

• Bokeikhan Alikhan Nurmukhamedovich

• Boshtayev Mukhash

• Dosmukhamedov Zhahan

• Dosmukhamedov Halil 

• Yermekov Alimkhan

• Zhak Nusupbek Nusupbek

• Zhanaidarov Seilbek

 • Cumabayev Mağcan Bekenoviç

• İtpayp

• Kadırbayev Seydazim

• Kashkinbayev İsa

• Kenjin Sandiyar

• Mametov Bazarbay

• Omarov Ülkesi

• Sarsenov Biahmet

• Sabataev Satılgan

• Solonoev Belek

• Tanashev Ualithan

•  Tiyasov Eldys Omauly

• Mukhamedzhan Tynyshbayevich

• Turlybayev Aydarkhan

• Shonanov Telzhan

• Shokai Mustafa

• Gabbasov Halil

 • Kulmanov Bakhytkerey

• Alzhanov Fuelman

Alaş aydınlarının büyük çoğunluğunun müreffeh ailelerden gelen, Rusya’nın merkezi şehirlerindeki önde gelen eğitim kurumlarında okuyan ve idari sistemde çalışan vatandaşlar olduğu belirtilmelidir. Siyasi görüşleri ve sosyal konumları açısından birkaç gruba ayrılabilirler. İlk grup (“Batılılar” olarak adlandırılır) tanınmış entelektüellerden oluşur: A. Baitursynov – “Kazak” gazetesinin genel yayın yönetmeni, şair, yazar, dilbilimci; J.Akpayev bir avukattır; M. Tynyshpayev – mühendis; M. Dulatov – şair, yazar; M. Cumabayev – şair, yazar; H. Gabbasov bir yazardır; J.Aymautov – yazar, şair; H. Dosmukhamedov bir doktordur; Zh.Dosmukhamedov bir ekonomisttir; A.K. Kenzhin bir öğretmendir. İ. Mustambayev bir jeologdur; Ermekov A.A. – öğretmen, bilim adamı, matematikçi vb. Milletin ikinci aydın grubu, çoğu daha sonra Türkiye’ye giden ve bu nedenle “Türkler” adını alan Müslüman hareketin halkının aydınlarıdır. Bu grubun temsilcileri M. Shokai, S. Lapin, U. Khozha, A. Makhmud, Kh. Yurguli Agayev, S. Herzfeld, Ş. Shagiakhmetov, A. Orazayev, K. Kary, S. Akayev, A. Badin, Kishkenbayev, Kerimbayev, M. Bekhbudi ve diğerleri sayılabilir. Üçüncü grup, azınlık ve en savunmasız olanlar, nadir bir istisna olmasa da, çoğu yoksul çobanlar ve toprak sahipleri olan sosyalist yönelimli bir ulusun entelektüellerinden oluşuyordu. Bunlar: Mukan Aitpenov, Kulbay Tugusov, Shaimerden Alzhanov, Kasen-Kozha Bekkhozhin, Makhmut Valikhanov, Kazy Torsanov, Baiseit Adilov, Aliaskar Kuanyshev, Usen Kosaev, Nurgali Kulzhanov, Ibray Tulebayev, Sultan Ablayev, vb. diye sayılabilir (Mekebaev & Kumganbaev, 2018).

Kaynakça

1 Сейдімбек А., Әбжанов Х., Салғараұлы Қ. Ұлттық идея: тарихи тағдыры мен болашағы / Сейдімбек А., Х. Әбжанов, Қ. Салғараұлы. – Астана: «Фолиант», 2012. – 248

2 Аманжолова Д.А. Алаш исторический смысл демократического выбра / Д.А. Аманжолова. – Алматы: Таймас, 2013. – 400 с.

3 Қойгелдиев М.Қ. Ұлттың саяси элита. Қызметі мен тағдыры (XVIII-XX ғғ.). Зерттеулер / Қойгелдиев М. – Алматы: Жалын, 2004. – 400 б.

4 Байтурсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей. – 1919. – С. 6.

5 Қазақстан Республикасы Президент Мұрағаты (бұдан әрі қарай ҚР ПМ). – 811 қор. – 23 тізбе. –171 іс. – 218а іс. – 217 іс.

6 Қыдыралиев Д.Қ. Мұстафа Шоқай / Д. Қыдыралиев. – Астана: Фолиант, 2007. – 320

7 Суханбердина У., Дәуітов С., Сахов Қ. «Қазақ газеті» / У. Суханбердина, С. Дәуітов, Қ. Сахов – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998. – 560 б.

8 «Алаш» партиясының программасының жобасы // «Қазақ газеті». – 1917. –№ 251. – С. 11.

9 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (бұдан әрі қарай ҚР ОММ). – 17 қор. – 1 тізім. – 1 іс.

10 Ресей Федерациясының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (РФ ОММ). –ф.1318. тізбе 1. – 436 іс.

11 Уяма Тамахико. Эволюция идеи автономии алаш на волне общероссийских политических событий до и во время революции // Сб. статей МНК «От алаша к независимости национальной консолидации Казахстана. – Уральск, – 2017. – С.315-325.

12 Мекебаев Т.Қ., Құмғанбаев Ж.Ж. XX ғасыр басындағы саяси партиялар мен қозғалыстар қызметінде ұлттық мемлекеттілік идеясының қалыптасуы / Т.Қ. Мекебаев, Ж.Ж. Құмғанбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 244 б.

Tavsiye Edilen Kaynaklar

1. Алашорда: энциклопедия / құраст. Ғ. Әнес, С. Смағұлова. – Алматы: Арыс, 2009. – 544 б. 2. Алаш қозғалысы: құжаттар мен материалдар жинағы (сәуір 1920-1928 жж.). 3-том, 1-кітап / [құраст.: Е. М. Грибанова, А. Е. Жүсіпова, А. С. Зұлқашева және т. б.].- Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 304 б. 3. “Алаш” қозғалысы: тарих және қазіргі заман: библиографиялық көрсеткіш / ҚРҰ кітапханасы., құраст. М. Әбілова, А. Нурсейтова.- Алматы, 2005. – 139 б. 4. Алаш қозғалысы: құжаттар мен материалдар жинағы. 2-ші том / құраст. Е. М. Грибанова, А. Е. Жүсіпова, А. С. Зұлқашева ж. б. – Алматы: Алаш, 2005 . – 432 б. 5. Құл-Мұхамед М. Алаш бағдарламасы. Қиянат пен ақиқат. – Алматы, 2000. – 240 б. 6. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы : оқу құралы. – Алматы, 1995. – 368 б. 7. Алаш мирас: құжаттар жинағы: екінші кітап / [құраст. Н. Шакеев] – Алматы: Қазақстан, 1995. – 208 б.8. Батыр, Н. Алаштан «Айтылған тарихқа» дейін? [Мәтін] : [алаш зерттеушісі, ғалым Мәмбет Құлжабайұлы Қойгелдиев шығармашылығы] / Н. Батыр // Қазақ әдебиеті. – 2017. – 27 қаңтар. – Б. 12. 9. Талғатқызы, А. Ер есімі ел есінде ме? [Мәтін] : [«Қазақтың Ломоносовы» атанған Елдес Омарұлына арналған шара Қостанайда өтті] / А. Талғатқызы // Қазақ. – 2017. – 24-31 наурыз. – Б. 7. 10. Бәкиев, Ж. Алаш және Тәуелсіздік идеясы: [алаш қозғалысы және Тәуелсіздігімізің басталуы туралы] / Ж. Бәкиев // Қазақстан тарихы : әдістемелік журнал.- 2016. – № 2. – Б. 55-65. 11. Мұстафа Шоқай ескерткіші [Мәтін] : [Алаш ардақтысы Мұстафа Шоқайға арналған ескерткіштің салтанатты ашылу рәсімі жайында] // Қазақ. – 2017. – 24-31 наурыз. – Б. 3. 12. Ескекбаев, Д. Кеңес Нұрпейісұлы һәм Алаш қозғалысы [Мәтін] : [Алаш және Алашорда тарихы жайлы] / Д. Ескекбаев // Қазақ әдебиеті. – 2017. – 17-30 наурыз. – Б. 27. 13. Бәкиев, Ж. Алаш және Тәуелсіздік идеясы: [алаш қозғалысы және Тәуелсіздігімізің басталуы туралы] / Ж. Бәкиев // Қазақстан тарихы : әдістемелік журнал. – 2016. – № 2. – Б. 55-65. 14. Әбдікұлы, Т. Алаш идеясы және Рымғали [Мәтін] : [жазушы, ғалым 8 Рымғали Нұрғали туралы ] / Т. Әбдікұлы // Егемен Қазақстан. – 2011. – 12 ақпан. – Б. 8. 15. Әбдірәсілов Е. “Алаш” кезеңі [Мәтін] : [қазақ терминологиялық сөздіктер тарихынан] / Е. Әбдірәсілов // Қазақ. – 2011. – 5 тамыз. –Б. 11. 16. Әбдіхалықұлы, Ө. Алаштың әнұраны [Мәтін] : [алаштың әнұраны туралы ойлар] / Ө. Әбдіхалықұлы // Қостанай таңы. – 2011. – 11 қараша. – Б. 3. 17. Шойбекова, П. Алашым – Арысым [Мәтін] : [ іс-шара] / П. Шойбекова // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2011. – № 6. – Б. 51-53. 18. Құрманалина, Ш. Алаш құндылықтары негізінде ұлттық сананы қалыптастыру [Мәтін] : [алаш идеялары туралы] / Ш. Құрманалина // Ақиқат. – 2011. – № 6. – Б. 12-14. 19. 31 мамыр Қазақстанда Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні [Мәтін] : [жазықсыз жазаланғандар туралы деректер] // Біздің Торғай. – 2010. – 4 маусым. – Б. 6. 20. Жұртбай, Т. Алаш идеясы ешқашан өшпек емес.. [Мәтін] : [алаш арыстары туралы] / Т. Жұртбай // Айқын. – 2010. – № 22 – Б. 3. 21. Әбжанов, Х. Алаш қозғалысындағы ұлттық идея эволюциясы [Мәтін] : [алаш ұлт – азаттық қозғалысының тарихына зерттеулер жүргізіп, ғылыми талдау жасайды] / Х. Әбжанов // Абай. – 2008. – № 4. – Б. 18-23. 22. Қасымов, Г. Азаттықты аңсаған Алаш [Мәтін] : [алаш арыстары туралы] / Г.Қасымов // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2008.- № 3. –Б. 16-17 23. Қойшыбаев, Б. Алаш қозғалысы және оның тарихи тағылымы [Мәтін] : [Алаш – Орданың 90 жылдығына байланысты] / Б. Қойшыбаев // Егемен Қазақстан. – 2008. – 11 маусым. 24. Құсайын, Т. Құрыш шыныққан жерде [Мәтін] : [Күнбатыс Алашорданың құрылғанына 80 жыл толуына орай] / Т. Құсайын // Егемен Қазақстан. – 1998. – 11 қыркүйек. – Б. 10. 25. Нұрпейісұлы, К. Ғасыр басындағы ұлттық интеллигенция [Мәтін] : [Алаш қозғалысының 80 жылдығына орай] / К. Нұрпейісұлы // Егемен Қазақстан. – 1997. – 5 желтоқсан. – Б. 3, 5. 26. Алаш қозғалысы туралы аңыз бен ақиқат [Мәтін] : [Алаш қозғалысы деген ұғым, ұлт-азаттық қозғалысы деген ұғымның баламасы] // Қазақстан әйелдері. – 1997. – № 8. – Б. 8. 27. Жексеғұлқызы, Г. Алаш қозғалысы туралы аңыз бен ақиқат [Мәтін] : [Алаш қайраткерлерінен қалған аса бай рухани мұралардың қайтадан халыққа қызмет көрсетіп жатқаны туралы] / Г. Жексеғұлқызы // Қазақстан әйелдері. – 1997. – №8. – Б. 8 – 9. 28. Омарбеков, Т. Алаш қозғалысы: Аңыз және ақиқат [Мәтін] : [тарихшы Мәмбет Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» еңбегін оқығанда туған ойлар] / Т. Омарбеков // Егемен Қазақстан. – 1995. – 9 10 маусым. – Б. 2. 29. Ахметов, З. «Алаш туын қолға алған» [Мәтін] : [қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың «Шығармалар» атты жаңа кітабы жайында] / З. Ахметов // Қазақ әдебиеті. – 1995. – Б. 2. 30. Бейсебаев, И. Алаш пен Алашорда туралы шындық [Мәтін] : [Алаш партиясы жайында] / И. Бейсебаев // Торғай таңы – 1995. – 30 тамыз.