POLSAM | POLİTİK STRATEJİLER ARAŞTIRMA MERKEZİ
İsmail Gaspıralı, 21 Mart 1851’de Kırım’da bulunan Avcıköy’de doğmuştur. Rus resmi kurallarına göre babasından kendisine aktarılmış olan soyluluk ünvanı nedeniyle, babasının Gaspıra köyünde doğduğunu belirten “Gasprinski” adıyla anılmaktadır. Bu isim, Türkçe’ye “Gaspıralı” olarak çevrilmektedir (Akpınar, 2005a: 16-17). Bu sebeple Türkçe’de İsmail Gaspıralı ya da Gaspıralı İsmal Bey adları kullanmaktadır. İsmail Gaspıralı; büyük bir fikir insanı olmasının yanı sıra yazar, edebiyatçı, gazeteci, yayımcı, eğitimci, belediye başkanı ve “Dilde, Fikirde, İşte Birlik!” sözünün sahibidir (Şakacı, 2017: 230). Gaspıralı’yı tek bir ifade ile özetlemek gerekirse: “O Türk olarak doğdu. Türklük için çalıştı ve mutlu olarak öldü” denebilir (Hablemitoğlu, 2006: 105).
İlköğrenimine Bahçesaray’da mahalli bir müslüman mektebinde başlamış olan Gaspıralı, daha sonra askeri koleje gönderilmiştir. İki yıl bu kolejdeki eğitiminden sonra ise önce Varonej’deki, daha sonra Moskova’daki askeri liselere nakledilmiştir. Bu dönemde Moskova’da bulunduğu bölge, onda milliyetçilik duygularının oluşmasına etki etmiştir. Askeri lisede okuduğu sırada arkadaşı Mustafa Mirza Davidoviç ile okuldan kaçarak Rum ayaklanmasına karşı Osmanlı Devleti tarafını desteklemek istemişlerdir. Ancak İstanbul’a varamadan Odesa’da yakalanmışlardır (Devlet, 1988: 15). Eğitim hayatı sona eren Gaspıralı, Rusça öğretmenliğine atanmış ve bu süreçte yoğun bir biçimde edebiyat ve felsefeyle ilgilenmeye başlamıştır (Kırımlı, 2005: 392). 1871’de Kırım’dan ayrılarak İstanbul üzerinden bir Avrupa seyahatine çıkmıştır. Bu seyahati sırasında çeşitli deneyimler kazanan Gaspıralı, Kırım’a döndüğünde de köy köy dolaşarak halkın problemlerine şahitlik etmiştir. 1878’de belediye başkan yardımcılığı görevine gelmiş ve bir yıl sonra da belediye başkanı seçilmiştir. 1882’ye kadar bu görevini sürdürmüştür (Akpınar, 2005a: 25-28). Zühre Hanım’la evlenerek aynı zamanda Yusuf Akçura ile akraba olan Gaspıralı, 24 Eylül 1914’te vefat etmiştir (Akpınar, 2005a: 60).
Gaspıralı’dan ve onun Türk milliyetçiliğinden bahsedilecek olursa eğitim ve yayıncılık faaliyetleri ön plana çıkmaktadır. Gerçekleştirdiği seyahatlerde modernleşme için eğitimin son derece önemli olduğunu gözlemlemiştir. Ona göre modernleşmenin önündeki en büyük engel cehalet olmuştur. Bu sebeple, 1884’te Bahçesaray’da bir okul açmıştır. Okur-yazarlığı artması için çalışmalarda bulunmuş ve hatta kendi matbaasında onlarca ders kitabı yayımlamıştır (Akpınar, 2008: 26-57). “Usul-i Savtiye” adını verdiği bir yöntem geliştirerek okuma-yazmayı kolaylaştırmış ve yaygınlaştırmıştır. Gaspıralı’nın eğitim anlayışı onun idealleriyle bağlantılıdır. Ona göre eğitim modern Türk-İslam dünyasının oluşmasının temelini oluşturmaktadır (Akpınar, 2022: 11).
Gaspıralı, kazandığı deneyimler sonucunda soydaş ve dindaşlarının problemlerini dile getirmek amacıyla yayıncılık faaliyetlerinde bulunmuştur. Bu gaye ile 1881’de Rus “Tavrida” gazetesinde “Rusya Müslümanları” (Russkoe Musulmanstvo) başlığı altında yazılar yazmıştır (Kırımlı, 1996: 392). Yazılarında Müslüman ve Tatarları tek bir kitle olarak ele almış; kültürel ve siyasi haklarını belirtmiş ve eğitimin önemini vurgulamıştır. Benzer düşüncelerini 1896’da “Rus-Doğu Anlaşması” (Russko-Vostoçnoe Soglaşenie) adlı eserinde kaleme almıştır. Ona göre matbuât son derece önemlidir. Çünkü ona göre matbuât bir milleti bir araya getiren iletişimi sağlamaktadır. Bu sebeple süreli yayınlara da önem vermiştir. “Tonguç”, “Şafak”, “Kamer”, “Ay”, “Yıldız”, “Güneş”, “Hakikat” ve “Latail” adlı süreli yayınlar çıkarmıştır (Devlet, 1988: 20; Lazzerini, 1973: 12). Süreli yayınlarında engellere maruz kalan Gaspıralı, 1882’de “Salname-i Türkî” ve “Mirat-ı Cedid” adlı küçük kitaplar yayımlamıştır (Akpınar, 2008: 18-21).
Gazete çıkarma isteği içinde bulunan Gaspıralı, yazılarını yayımlayabilmek için matbaa kurması gerektiği düşüncesiyle eşi Zühre Hanım ve annesinin desteğini almıştır (Kırımlı, 1996: 392). Böylelikle, tüm içeriğinin Rusça’sını da içerme şartıyla Tatarca bir gazete olan “Tercüman”ın basımına başlamıştır. Tercüman’ın ilk kez 22 Nisan 1883’te Bahçesaray’da yayımlanmıştır. Gazetenin Rusça ismi ise “Perevotçik” olmuştur. Gazetenin Türkçe kısmı giderek genişlemiştir. 1890’da Tercüman gazetesi politika, eğitim ve edebiyat gibi alanlarda milli bir gazete hâline gelmiştir (Togan, 1994: 5). İlk zamanlar haftada bir yayımlanan gazete, sonraları haftada iki gün ve 1912’den sonra nihayet günlük olarak yayımlanmıştır. Tercüman, Kırım’da Kırım Tatarları’nın ilk; Rusya Müslümanları arasında ise Türkçe yayımlanan üçüncü gazete olmuştur (Kırımlı, 1996: 392). Rusya’da sıkı bir sansür denetimine tabi olan Tercüman, yalnızca Rusya ile sınırlı kalmamış ve 1894’ten sonra rahatça okunur duruma gelmiştir. Gaspıralı, Tercüman’da sade bir Türkiye Türkçesi kullanmıştır (Akçura, 1978: 101). Öte yandan, Türkiye’ye gönderilen ve Rusya’da dağıtılan nüshalar arasında içerik ve tarih bakımından farklılıklar bulunduğu bilinmektedir (Akpınar, 2005a: 43-47). Türkiye’ye gönderilen nüshalarda Türkiye’ye özel ekler olduğu saptanmıştır (Akpınar, 2008: 22-26). Başlığında “Dilde, İşte, Fikirde Birlik!” sloganı bulunan Tercüman gazetesi, 1905’ten sonra Tercüman-ı Ahval-i Zaman adını almış ve Rusça kısmı gazeteden tamamen çıkarılmıştır (Togan, 1994: 5-6).
Bazı eserlerini mahlas kullanarak yazıya döken Gaspıralı, sıklıkla “Molla”, “Genç Molla”, “Molla Abbas Fransevi” adlarına başvurmuştur (Akpınar, 2008: 12-13). Frengistan Mektupları, Darürrahat Müslümanları, Sudan Mektupları, Kadınlar Ülkesi, Molla Abbas Fransevi’ye Tesadüf-Gülbaba Ziyareti eserlerini kaleme almıştır (Akpınar, 2005b: 64). Bu eserlerinde mahlasıyla birlikte doğrudan dile getirmekten kaçındığı problemleri açıklama imkânı bulmuştur (Akpınar, 2003: 184-188). Gaspıralı aynı zamanda, Rusya Türkleri’nin ilk kadın dergisi olan Âlem-i Nisvan’ın ve yine Rusya Türkleri’nin ilk çocuk dergisi olan Âlem-i Sıbyân’ın yayımlanmasını sağlamıştır.
Türk milliyetçiliğinin tarihi yazılırken Türklük bilincinin uyanmasında katkıda bulunan Gaspıralı, çokça takdir ve hürmetle anılmalıdır. Tercüman’da fikri harekete dönüştürmeyi ve yükseltmeyi konu almıştır (Kırımer, 2021: 8). Gaspıralı’nın politik yaklaşımı uzlaşımcı nitelikte olmakla beraber milliyetçilik düşüncesini modernleşme ve eğitimle harmanlamıştır.
Kaynakça
Akçura, Y. (1978). Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi. İstanbul: Türk Kültür Yayını.
Akpınar, Y. (2003). Gaspıralı’nın Edebi Eserlerine Genel Bir Bakış ve Darürrahat Müslümanları Romanı. İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları- Bildiriler, Türksoy Yayınları, Ankara.
Akpınar, Y. (2005a). İsmail Gaspıralı: Hayatı. Y. Akpınar, B. Orak, & N. Muradov (Dü) içinde, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: I: Roman ve Hikayeleri (2. b., s. 15-62), Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
Akpınar, Y. (2005b). Roman ve Hikayeleri Hakkında Genel Bilgiler. Y. Akpınar, B. Orak, & N. Muradov (Dü.) içinde, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: I: Roman ve Hikayeleri (2. b., s. 63-72), Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul
Akpınar, Y. (2008). İsmail Gaspıralı’nın Faaliyetlerine Genel Bir Bakış. Y. Akpınar (Dü.) içinde, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: II: Fikri Eserleri (s. 11-59), Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
Akpınar, Y. (2022). İsmail Gaspıralı’nın Dünya Görüşünde Eğitimin Yeri: Niçin Önce Eğitim? Y. Akpınar (Dü.) içinde, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: IV: Eğitim Yazıları (Usûl-i Cedit Eğitim Hakkındaki Yazıları, Eserleri) (3. b., s. 11-20), Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
Devlet, N. (1988). İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Hablemitoğlu, N. (2006). Gaspıralı İsmail, Birharf Yayınları, İstanbul.
Kırımer, C. S. (2021). Gaspıralı İsmail Bey. (R. Bakkal, Dü.), Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul.
Kırımlı, H. (1996). Gaspıralı, İsmâil Bey. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 13, s. 392-395). içinde İstanbul.
Lazzerini, E. J. (1973). Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1879-1914, University of Washington, Washington.
Şakacı, B. K. (2017). İsmail Bey Gaspıralı: Zamanımız Meseleleri. II. Türk İslam Sİyasi Düşüncesi Kongresi Bildiriler Kitabı, (s. 229-239), Kütahya.
Togan, Z. V. (1994). Gaspıralı İsmail Bey. Kardaş Edebiyatlar(26), 4-7.
