POLSAM | POLİTİK STRATEJİLER ARAŞTIRMA MERKEZİ
İstihbarat / intelligence kavramı; bilgiyi üretmek için yapılan faaliyetler ve süreç, faaliyetler ve süreç sonucunda elde edilen istihbarî bilgi, bilgi toplama ve değerlendirme işi ile uğraşan örgüt, örgütün bu süreçler sonucunda sunduğu rapor olmak üzere dört anlam taşımaktadır. Kavramın taşıdığı bu anlamları daha iyi ayrıştırmak için veri, bilgi ve istihbarat ilişkisine bakmak gerekmektedir. Vaka ortamı/operational environment’dan toplanan ham bilgiler, veriyi oluşturmaktadır. Verinin sınıflandırılması ve işlenmesi sonucu bilgi üretilir. Bilgi, analiz ve kıymetlendirmeden sonra ancak istihbarata dönüşebilmektedir.
İstihbarat, Türkçeye Arapça “hbr” kökünden türetilmiş bir sözcük olarak geçmiştir. Bu kökten türetilen diğer bazı sözcükler haber, muhabir, muhabere olarak karşımıza çıkmaktadır. İstihbarat sözcüğünün Türkçede günlük hayatta veri ve bilgi anlamlarında kullanıldığını söylemek mümkündür. Bu sözcüğün genellikle kıymetlendirilmiş bilgi anlamında kullanımı kurumlar ve akademik çalışmalarda karşımıza çıkmaktadır. Sözcüğün İngiliz dilindeki karşılığı “intelligence” olup, yaygın bilinen bir yanlışın devam ettirilmesi sonucu Latince ‘zekâ’ anlamına gelen “intel” kökünden türetildiği varsayılmıştır. Gerçekte ise Latince ‘ara’ anlamına gelen “inter”, ‘seçim yapmak’ anlamına gelen “legere” sözcüklerinin birleşmesi ile “interlegere” yani ‘arasında seçim yapmak’ anlamıyla türetilmiştir. Zamanla “r” sesinin “l” sesi ile değişmesi sonucu sözcük günümüzdeki halini almıştır. Etimolojik olarak doğru tahlil edilmiş bu haliyle sözcük, kavramsal mahiyette de anlamını çok daha iyi yansıtmaktadır.
Gündelik hayatta veri ve bilgi mahiyetinde yaygın olarak kullanıldığını ifade ettiğimiz istihbaratın, kurumsal ve akademik çalışmalarda kıymetlendirilmiş bilgi yönü daha önemlidir. Kıymetlendirilmiş bilgiye karar alıcılar ihtiyaç duymaktadır. Karar alıcılar için istihbarat, tüm alanlarda kullanılması kaçınılmaz derecede önemli, önleme ve tehditler ile mücadele etmede vazgeçilmez bir gerekliliktir. Güvenlik tehditlerinden korunmak ve tehlikeleri önlemek için; Bosna-Hersek, Hollanda, İspanya ve Türkiye gibi ülkelerde iç ve dış güvenlik konuları ile ilgilenen tek bir istihbarat örgütü vardır. Diğer yandan; ABD, İngiltere, Polonya, Macaristan ve Almanya gibi devletlerin iç ve dış istihbarat örgütleri ayrıdır. Bu istihbarat örgütleri, karar alıcıların karar vermelerini kolaylaştırmak ve daha doğru kararlar alma ve uygulama noktasında operasyonel ve stratejik olmak üzere hayatî öneme sahiptir. İstihbarat örgütleri, üç temel seviyede istihbaratın üretiminden sorumludur. Bu seviyeler:
Taktik İstihbarat/ Tactical Intelligence: Özel operasyonları ve harekâtları gerçekleştirmek maksadıyla karargâh seviyesinde hasım unsurlara karşı üstünlük sağlayabilmek için konum ve hareket alanlarının izlenmesi, taktik seviyedeki hasım unsurlarının özellikleri ve durumlarının belirlenmesi amacıyla bilgi sağlayan istihbarat faaliyetleridir. Muharebe sonrası durum tespiti için de kullanılmaktadır.
Operatif İstihbarat/ Operational Intelligence: Siyasi karar alıcılar ve komutanlar seviyesinde hasmın niyetlerini, eğilimlerini, yeteneklerini ve durumunu belirlemek amacıyla; hasmın nerede, ne zaman, ne çeşit faaliyetler yürüteceğini tespit edip önlemek maksadıyla karar alıcılara bilgi sağlayan istihbarat faaliyetleridir.
Stratejik İstihbarat/ Strategic Intelligence: Devlet, hükümet, bakanlık ve ordu seviyesinde ulusal stratejiyi ve politikayı belirlemek ve geliştirmek maksadıyla; uluslararası durumu izlemek, güç unsurlarını tespit etmek ve askerî planları hazırlamak amacıyla üretilen istihbarat faaliyetleridir. Milli güç unsurlarının askerî yönlerinin yanı sıra diplomatik ve ekonomik güç unsurlarının geliştirilmesi maksadıyla da gerçekleştirilmektedir.
Bu seviyeler tıpkı istihbarat çarkı gibi doğrusal bir yol izlememektedirler. Kısaca İstihbarat çarkı; ihtiyacın tespiti, veri ve bilginin toplanması, bilginin kıymetlendirilmesi ve yayımı olarak ifade edilebilir. Bu çark doğrusal bir düzlem olarak sıralı bir işleyişi ifade etmemektedir. İstihbarat üretim süreci çoğunlukla bir önceki adımlara defalarca dönülmesini gerektirmektedir. Bu halde seviyelerine göre istihbarat da işleyişin daha kolay ifade edilmesini sağlamayı kolaylaştıran bir metafordur. İstihbarat örgütlerinde en genel mahiyette temel görevliler şu şekilde ifade edilebilir: istihbarat meslek memuru/ agent, vaka sorumlusu/ case-officer, istihbarat analisti/ desk-officer. Bu temel görevlilere yardımcı olmak üzere casus ve muhbirler de bulunmaktadır. İstihbarat örgütlerin temel amacı, istihbarat ve kontr-istihbarat/ istihbarata karşı koyma olarak ifade edilebilir; espiyonaj/casusluk ve kontr-espiyonaj/ casusluğa karşı koyma istihbaratın ve kontr-istihbaratın alt boyutu olarak ele alınmalıdır.
İstihbarat; taktik, operatif ve stratejik seviyelerde şu alanlar ile ilgilenmektedir: askerî, ekonomik, coğrafi, politik, bilimsel ve teknik, biyografik, kültürel. Bu alanlarda hedeflenen istihbaratın üretimi için: insan, görüntü, sinyal, teknik, açık kaynak, ölçüm ve iz olmak üzere toplama yöntemleri kullanılmaktadır. İstihbarat örgütleri için en ideal ürün, tam kaynaklı yani mümkün olan her yöntemin kullanıldığı istihbarattır.
Veri ve bilgi, günümüz koşullarında %90 oranında kamuya açık kaynaklardan elde edilebilmektedir. Kalan %10’luk dilime genellikle insan istihbaratı ile ulaşılabilindiğini söylemek yanlış olmayacaktır. İstihbaratın toplama aşamasındaki bu insan istihbaratı ile elde edilen veri ve bilginin kıymeti, kamuya açık kaynaklardan elde edilenlere göre daha işlevsel ve önemlidir. Aynı şekilde veri ve bilginin kıymetlendirilme aşamasında da insan faktörü yani istihbarat analistlerin entelektüel kapasitesi oldukça önemlidir. İstihbarat analizi sürecinde, istihbarat analistlerinin kaçınması gereken başlıca tuzaklar şu şekilde ifade edilebilir: müşteriye âşık olma eğilimi/ clientitis, ayna etkisi/ mirror-imaging, zihniyet/ mindset, grup aklı/ groupthink, doğrusal analiz/ linear analysis.
